ZenActueel:
Iedere dag inspiratie voor een zenvol leven
Relationeel realisme
Rients Ran Zen Zen.nl Nederland / 6 februari 2025
Ik verkeer nog in mijn grote existentiële crisis, veroorzaakt door het overlijden van mijn jongere broertje enkele jaren daarvoor, wanneer ik op mijn 14e van mijn sokken word geblazen door onderstaand puntdicht. En hoewel ik aan de ene kant het gevoel had bij het lezen ervan dat de grond onder mijn voeten wegviel, voelde ik tegelijkertijd een merkwaardig soort bevrijding. Niet eerder hadden woorden zoveel indruk op mij gemaakt. Het was het puntdicht van P.A. de Genestet, dat luidt:
Wees u zelf
zei ik tegen iemand
maar hij kon niet
hij was niemand
Ik weet nog het adres van de school en de klas waarin het gebeurt: Hora Siccamasingel 177 in Groningen, klaslokaal 3.10. Deze ervaring heeft me niet meer losgelaten, maar het zou nog tien jaar duren voor ik de betekenis ervan doorzag. Toen ik 24 was, las ik voor het eerst de Diamant-Sutra en realiseerde me dat ik als veertienjarige een ervaring had gehad van wat omschreven staat in deze sutra: we zijn niet wie we denken te zijn, we denken dat alleen maar. Het zou vervolgens nog een paar jaar duren voordat ik begreep dat mijn ervaring niet alleen een spirituele, maar ook een natuurkundige beleving van de werkelijkheid was.
Existentiële twijfel
Het puntdicht van De Genestet gaf mijn al bestaande existentiële twijfel rond de zin van leven en dood vleugels. Toen ik dit voor het eerst las, ik viel bijna letterlijk van mijn stoel, maar hoewel het leek alsof ik viel, voelde ik me tegelijkertijd als het ware opgetild en bevrijd. Spiritueel doorzag ik het construct van mijn ego. Het zou daarna nog een paar jaar duren voordat ik doorzag dat het niet alleen een spirituele, maar ook een natuurkundige ervaring was. Natuurkundig ervoer ik dat we geen afgescheiden individuen zijn, maar een deel van een geheel waar je niet uit kunt vallen. Leven en dood, we noemen het alleen zo.Een natuurkundige duiding van mijn ervaring wordt duidelijk gemaakt door de natuurkundige Carlo Rovelli in zijn filosofie van het relationeel realisme*. In volgende stukje vergelijk ik Rovelli’s theorie met de inhoud van de Diamant Sutra. Voor deze vergelijking heb ik gebruik gemaakt van mijn eigen samenvatting en vertaling van de Diamant Sutra.
Wat is relationeel realisme?
Carlo Rovelli’s filosofie van - wat ik zou willen noemen - relationeel realisme stelt dat de werkelijkheid niet bestaat uit onafhankelijke objecten met vaste eigenschappen, maar uit relaties tussen objecten. Objecten bestaan alleen in relatie tot elkaar op het moment van interactie. Dit relationele perspectief is sterk beïnvloed door de kwantummechanica, waar eigenschappen zoals positie en snelheid pas realiteit worden wanneer ze gemeten worden. In de woorden van Rovelli: 'Realiteit is niet absoluut, maar altijd afhankelijk van de context waarin ze wordt waargenomen.'Wat zegt de Diamant Sutra
De Diamant Sutra stelt dat alle verschijnselen leeg zijn van intrinsieke substantie. Het idee van een 'zelf' of een vaststaande werkelijkheid wordt daarin resoluut verworpen. De Boeddha zegt bijvoorbeeld dat alle levende wezens voorbestemd zijn om de onvoorwaardelijke vrijheid van het nirvana te bereiken, en toch, wanneer op deze manier ontelbare wezens zijn bevrijd, is er uiteindelijk geen enkel wezen bevrijd. Dit wijst erop dat concepten zoals 'bevrijding' en 'levende wezens' slechts hulpmiddelen zijn, zonder blijvende essentie. De waarheid, zo benadrukt de Boeddha, kan niet worden vastgehouden in woorden of concepten; zelfs deze leer is als een vlot dat moet worden achtergelaten zodra de oversteek is gemaakt.Wat is de overeenkomst
Beide zienswijzen benadrukken dat wat wij waarnemen of conceptualiseren, niet overeenkomt met een onafhankelijke werkelijkheid. In de Diamant Sutra stelt de Boeddha dat er geen vaststaand 'zelf' bestaat, wat aansluit bij Rovelli’s idee dat objecten geen intrinsieke eigenschappen hebben los van hun relaties. Rovelli’s theorie benadrukt bovendien dat eigenschappen pas bestaan in een specifieke context van interactie, terwijl de Diamant Sutra leert dat alle fenomenen leeg zijn van vaste betekenis en slechts een illusie zijn, afhankelijk van hoe we ze beschouwen. Beide benaderingen breken ook met de illusie van onderscheid tussen waarnemer en waargenomene: de Diamant Sutra stelt dat iemand die de Boeddha zoekt in vormen of klanken is afgedwaald van het pad, terwijl relationeel realisme de dualiteit verwerpt door te stellen dat interacties het fundament van realiteit zijn, zonder absolute waarnemer of object. Tot slot benadrukken zowel de Diamant Sutra als Rovelli’s visie de vergankelijkheid van alle dingen. De Boeddha vergelijkt de wereld met een droom of een bliksemflits, terwijl Rovelli de realiteit presenteert als een voortdurende dans van veranderlijke relaties.Inzicht
De Diamant Sutra leert dat het streven naar verlichting gepaard gaat met het loslaten van alle concepten, inclusief verlichting. Op een vergelijkbare manier wijst Rovelli’s relationeel realisme erop dat de realiteit alleen begrepen kan worden binnen specifieke contexten, zonder absolute waarheid. Samen bieden deze zienswijzen een krachtig kader om de complexiteit van zowel de spirituele als de fysieke wereld te omarmen. Door de woorden van de Boeddha te combineren met de inzichten van Rovelli, wordt duidelijk dat zowel oude wijsheid als moderne wetenschap ons naar hetzelfde punt leiden: een wereld die niet is wat ze lijkt, maar waarin we kunnen leren leven met een diep besef van verbondenheid en vergankelijkheid.Loslaten
Hoewel de Diamant Sutra primair spiritueel van aard is en Rovelli’s filosofie wetenschappelijk, raken ze elkaar in hun fundamentele inzicht: de wereld zoals we die ervaren is niet absoluut, maar een netwerk van relaties en afhankelijkheden. Waar Rovelli ons helpt dit concept rationeel te begrijpen via de kwantummechanica, nodigt de Diamant Sutra ons uit dit inzicht direct te ervaren door middel van meditatie en het loslaten van alle vaste ideeën.*
Carlo Rovelli is goed op de hoogte van het boeddhistisch gedachtengoed. Dat blijkt bijvoorbeeld uit zijn veel geprezen en ook in het Nederlands vertaalde boek Helgoland. In dit boek vergelijkt hij zijn natuurkundige inzichten met het werk van de boeddhistische filosoof Nagarjuna, die enkele eeuwen na Boeddha in India leefde.
ZenActueel Blog
Aanbevolen links:
Zen Incompany
Zen.nl winkel
ZenActueel nieuwe artikelen
Stilte 2.0 Leven met tinnitus
Wat wel werkt bij long-covid wordt niet genoemd
Internationale dag van de vrouw
Doe mee aan onderzoek naar meditatie en eenzaamheid
Carl Gustav Jung en zen
Ontdek meer uren in een dag met zen