ZenActueel:
Iedere dag inspiratie voor een zenvol leven

Carl Gustav Jung en zen

38

Rients Ranzen / Zen.nl Nederland / 25 maart 2025

Vandaag 20 maart 2025 gaat een lang gekoesterde wens in vervulling: ik bezoek het woonhuis van Carl Gustav Jung in Küsnacht, nabij Zürich in Zwitserland. Als ik de laan inloop komt het huis me meteen heel bekend voor. De deur, met raampjes en deurbel, het opschrift, ik ken het allemaal heel goed van de foto’s en video’s. En dan sta ik hier en trek aan die ouderwetse mechanische deurbel. Ik heb het gevoel bij een vriend aan te bellen en het is een beetje onwerkelijk wanneer ik iemand aan hoor komen lopen die mij vervolgens vriendelijk binnenlaat. Het huis wordt nog bewoond door een kleinzoon van Jung, maar veel van de verblijven in dit grote huis zijn nagenoeg onaangeroerd sinds de dood van Carl Gustav in 1961. Ik heb een paar van Jungs vele boeken gelezen en ook door de YouTube-filmpjes met vraaggesprekken, voelt hij als een vriend. Vooral ook doordat hij al heel vroeg in mijn zenleven naar voren kwam. Het was misschien mijn tweede boek dat ik ooit over zen kocht, D.T. Suzuki’s Inleiding tot het zenboeddhisme waarin Jung een onovertroffen voorwoord heeft geschreven. En hoewel het boekje inmiddels een beetje gedateerd overkomt, is Jungs voorwoord dat in het geheel niet. Het was dit voorwoord dat mij op het spoor van Jung zette en dat me meerdere van zijn, soms moeilijke maar altijd geweldige, boeken deed lezen. Terwijl ik door het huis loop waar deze pionier van de dieptepsychologie zijn ideeën ontwikkelde, voel ik dat mijn diepe verbinding met zijn gedachtegoed een extra dimensie krijgt. Dat gevoel van verbondenheid met Jung bereikt een hoogtepunt als de deur van zijn bibliotheek voor mij wordt opengedaan. Daar binnengekomen word ik overvallen door een gevoel van intimiteit in dit heilige der heiligen van de Jungiaanse psychologie. Het gevoel van verbondenheid is welhaast overweldigend door de geur van Jungs pijptabak die hier nog overal hangt. In dit vertrek is op Jungs eigen verzoek sinds zijn dood in 1961 niets veranderd. Vanuit zijn bureaustoel keek hij aan zijn linkerkant uit over het Meer van Zürich, dat maakte de lichtinval voor hem, als rechtshandige, optimaal voor zijn lees- en schrijfwerk. Maar naast de geur van pijp en sigarenrook was het toch vooral ook de recht voor hem hangende, bijna mensgrote Japanse afbeelding van Kwanyin die me het gevoel van verbondenheid gaf. Zijn fascinatie voor het boeddhisme is in zijn werkvertrekken alom aanwezig. Zo staat in de tweede en veel kleinere bibliotheek, waar hij ook zijn patiënten ontving, op zijn bureau recht voor hem op ooghoogte een prachtig Japans Boeddhabeeld met de mudra (houding van de handen) in meditatiehouding.

Jung over verlichting

In het genoemde voorwoord schrijft Jung over verlichting in zen: ‘Verlichting is het goddelijke licht, de innerlijke hemel, de sleutel tot alle schatten van het gemoed, het middelpunt van het denken en het bewustzijn, de bron van invloed en macht, het centrum van het goede, van rechtvaardigheid, van medegevoel en van de maat van alle dingen. Wanneer dit diepste weten volledig is ontwaakt, gaan wij begrijpen dat wij allemaal in geest, wezen en aard gelijk zijn aan het universele leven of de Boeddha, dat iedereen van aangezicht tot aangezicht met Boeddha leeft, dat iedereen de overvloedige genade van de geheiligde (Boeddha) ontvangt, dat hij morele kracht geeft, dat hij het geestelijk oog opent, dat hij nieuwe vermogens in ons ontwikkelt, dat hij zich in ons openbaart en dat het leven geen zee is van geboorte, ziekte, ouderdom en dood, en evenmin een tranendal, maar juist de heilige tempel van Boeddha.’

Carl Jung en zen

Jung was een van de eerste westerse psychologen die serieus onderzoek deed naar oosterse spiritualiteit. Hij zag in zen een diepgaande methode om het bewustzijn te verruimen en het 'zelf' te begrijpen. Voor Jung was zen niet zomaar een religie of filosofie, maar een praktische weg naar zelfrealisatie. Hij beschouwde zenmeditatie als een manier om het ego te transcenderen en toegang te krijgen tot het collectief onbewuste, een reservoir van gedeelde menselijke ervaringen en symbolen.

Jung was vooral geïnteresseerd in de paradoxen en koans die centraal staan in zen. Deze raadselachtige uitspraken of vragen, zoals "Wat is het geluid van één klappende hand?", zijn bedoeld om het logische denken te doorbreken en een directe ervaring van verlichting (satori) te bevorderen. Jung zag hierin een parallel met zijn eigen werk, waarin hij benadrukt dat de weg naar heelheid vaak door chaos en tegenstrijdigheden loopt.

Het zelf en de individuatie

Een van Jungs belangrijkste bijdragen aan de psychologie is het concept van individuatie: het proces waarbij een persoon zich bewust wordt van zijn of haar unieke zelf, los van de collectieve normen en verwachtingen. Dit proces heeft veel overeenkomsten met het zen-idee van het ontwaken tot je ware natuur. In zowel de psychologie als in zen gaat het om de illusies van het ego te doorzien en een dieper, authentiek zelf te ontdekken.

Jung geloofde dat zenmeditatie een krachtig hulpmiddel kon zijn in dit proces. Door de geest tot rust te brengen en de aandacht naar binnen te keren, kunnen we de stemmen van het onbewuste horen. Dit sluit aan bij onze beoefening van zazen (zittende meditatie), waarbij de beoefenaar leert om zonder oordeel waar te nemen wat er in de geest opkomt.

De schaduw en het licht

Een ander belangrijk thema in Jungs werk is het integreren van de 'schaduw': de verborgen, vaak afgewezen aspecten van onszelf. Jung geloofde dat we alleen heel kunnen worden als we deze donkere kanten erkennen en accepteren. In zen wordt ook veel nadruk gelegd op het omarmen van alle aspecten van het bestaan, zonder onderscheid tussen goed en kwaad. Beide benaderingen benadrukken dat verlichting niet alleen betekent dat we het licht zien, maar dat we leren om zowel het licht als de duisternis als twee kanten van dezelfde medaille te accepteren.

Jung is een aanmoediging

Terwijl ik door Jungs huis loop, besef ik hoe actueel zijn inzichten nog steeds zijn. In een wereld die vaak wordt gedomineerd door rationaliteit en materialisme, bieden zowel Jungs psychologie als zen een waardig tegenwicht. Ze herinneren ons eraan dat er meer is dan wat we kunnen meten en verklaren. Ze nodigen ons uit om op zoek te gaan naar diepere lagen van betekenis en verbinding. Jungs opvattingen over zen zijn niet alleen een theoretische verkenning, maar ook een uitnodiging tot directe ervaring. Hij moedigde zijn patiënten en lezers aan om zelf te experimenteren met meditatie. Dit maakt zijn werk zo waardevol voor iedereen die geïnteresseerd is in persoonlijke groei en spirituele ontwikkeling.

Pionier van de moderne tijd

Jung kan niet alleen worden gezien als pionier en grondlegger van het collectief onderbewuste, het individuatieproces, de 'schaduw' en de symbolenleer, maar ook als de eerste therapeut die zich concreet liet inspireren door de filosofie en praktijk van het boeddhisme. Tegenwoordig zijn er, min of meer in navolging van Jung, zeker zes gangbare therapieën die direct op boeddhistische leest geschoeid zijn. De bekendste drie daarvan zijn zelfs erg populair en wijdverbreid: MBSR (Mindfulness-Based Stress Reduction), MBCT (Mindfulness-Based Cognitive Therapy) en DBT (Dialectische Gedragstherapie).
Deze drie methoden zijn internationaal erkend en worden veelvuldig toegepast binnen de reguliere gezondheidszorg, ziekenhuizen, psychologenpraktijken en GGZ-instellingen. Ze worden ondersteund door uitgebreid wetenschappelijk onderzoek en zijn breed geaccepteerd binnen de zorg en door verzekeraars. En iets minder bekend maar toenemend populair is ook de CFT (Compassiegerichte Therapie). Deze therapie neemt snel toe in populariteit en is met name sterk in opkomst in Nederland, het Verenigd Koninkrijk, België en Noord-Amerika. Steeds meer therapeuten worden hierin geschoold, en het aantal publicaties en studies neemt snel toe.

Conclusie

Mijn bezoek aan het huis van Carl Jung heeft me opnieuw doen beseffen hoe belangrijk zijn werk is geweest en nog steeds is voor het begrijpen van de menselijke psyche. Als ik het huis verlaat, voel ik me dankbaar dat deze lang gekoesterde wens in vervulling mocht gaan. Het bezoek inspireert me verder te gaan met mijn zenwerk dat vanaf het begin gekleurd is geweest door het gedachtengoed van Jung.

ZenActueel Blog

Aanbevolen links:
Zen Incompany
Zen.nl winkel

ZenActueel nieuwe artikelen

Stilte 2.0 Leven met tinnitus

Wat wel werkt bij long-covid wordt niet genoemd

Internationale dag van de vrouw

Doe mee aan onderzoek naar meditatie en eenzaamheid

Ontdek meer uren in een dag met zen

MARA ontmoeten?