ZenActueel:
Iedere dag inspiratie voor een zenvol leven

(c) foto Rients Ran Zen Ritskes

Zen en wolkenatlas
Reis door tijd en bewustzijn

26

Remko de Beer / Zen.nl Tilburg en Zen.nl Breda / 10 oktober 2024

In Wolkenatlas van David Mitchell speelt het concept van vergankelijkheid, een centraal thema in de verschillende verhalen die zich over verschillende tijdperken en plaatsen uitstrekken. Vergankelijkheid, of het idee dat alles voortdurend verandert en niets permanent is, wordt in het boeddhisme aangeduid als "anicca". Dit principe onderstreept dat alles in het leven, van materiële bezittingen tot menselijke relaties, onderhevig is aan verandering en verval. Dit thema wordt op verschillende manieren verkend in Mitchells complexe roman, waarin het lot van personages, culturen en samenlevingen voortdurend verschuift.

Ik las het boek voor het eerst bij het verschijnen in 2004 en heb het boek sindsdien meerdere malen herlezen. Niet alleen lees ik iedere keer weer een ‘nieuw’ boek, het inspireert me telkens opnieuw mijn zenbeoefening nog serieuzer te nemen. De opgedane inspiratie naar aanleiding van deze roman en andere bronnen wil ik de komende sesshin graag delen met de deelnemers. Hierbij alvast een vooruitblik.

De cyclische aard van tijd en bestaan

Een van de belangrijkste manieren waarop Wolkenatlas de vergankelijkheid onderzoekt, is door zijn niet-lineaire structuur. Het boek bestaat uit zes verhalen, die zich afspelen in verschillende tijdperken, van de 19e eeuw tot ver in de toekomst. Deze verhalen zijn met elkaar verweven, wat suggereert dat het leven zelf een cyclisch proces is waarin mensen, ideeën en gebeurtenissen voortdurend opkomen en verdwijnen, maar tegelijkertijd verbonden blijven. Dit cyclische karakter weerspiegelt de boeddhistische kijk op tijd en het bestaan als een eindeloze cyclus van geboorte, dood en wedergeboorte (samsara), waarin niets eeuwig is, maar alles met elkaar verweven is door oorzakelijke verbanden (karma).

In de roman komt dit concept het duidelijkst naar voren in de manier waarop de personages van de ene tijd naar de andere lijken over te gaan, waarbij hun ervaringen en handelingen hun reïncarnaties in andere tijdperken beïnvloeden. Deze verbinding tussen personages door tijd en ruimte benadrukt dat zelfs individuele levens onderhevig zijn aan de grotere krachten van verandering en verval, maar dat er ook een zekere continuïteit is in de vorm van de impact die mensen op elkaar en hun wereld hebben.

Naast de vergankelijkheid van het individu onderzoekt Wolkenatlas ook de fragiliteit en eindigheid van samenlevingen en beschavingen. Dit idee dat zelfs de meest geavanceerde samenlevingen uiteindelijk ten onder zullen gaan, herinnert aan het boeddhistische concept van de vergankelijkheid van alle dingen, inclusief de menselijke cultuur. Culturen en samenlevingen worden gebouwd, bloeien op, maar zullen uiteindelijk onvermijdelijk afbrokkelen en verdwijnen. Dit benadrukt de illusie van stabiliteit en zekerheid, iets waar mensen zich vaak aan vastklampen. In plaats van een lineair vooruitgangsverhaal presenteert Mitchell een visie waarin beschavingen net zo tijdelijk zijn als de mensen die ze creëren.

Een andere belangrijke manier waarop de vergankelijkheid zich manifesteert in Wolkenatlas is door de strijd van de personages om betekenis te vinden in een wereld die voortdurend verandert. Veel van de hoofdpersonages worden geconfronteerd met onrecht, onderdrukking of persoonlijke tegenslagen, en ze worstelen met hun plaats in de wereld. Dit lijden – een ander centraal concept in het boeddhisme (dukkha) – wordt vaak verergerd door hun pogingen om zich vast te klampen aan dingen die niet blijvend zijn: macht, status, liefde of zelfs leven zelf.

Echter, net zoals in het boeddhisme de erkenning van vergankelijkheid en lijden als een eerste stap naar verlichting wordt gezien, vinden sommige personages in de roman verlichting of innerlijke rust door deze onvermijdelijke veranderlijkheid te accepteren. Dit wordt bijvoorbeeld weerspiegeld in de manier waarop sommige personages bereid zijn offers te brengen voor een groter goed, waarbij ze hun eigen ego of onmiddellijke verlangens loslaten voor een diepere betekenis of waarheid.

Door zijn verhalen verweven te houden en de levens van personages door verschillende tijdperken heen met elkaar te verbinden, illustreert David Mitchell de voortdurende veranderlijkheid en het cyclische karakter van het leven. Of het nu gaat om individuen, beschavingen of ideeën, alles is onderhevig aan verval, maar in die vergankelijkheid ligt ook de mogelijkheid van transformatie en wedergeboorte. Net zoals in zen ligt de ware wijsheid in het aanvaarden van deze vergankelijkheid en het vinden van betekenis in het huidige bestaan.

Hoe vind je vreugde in vergankelijkheid, dat is de vraag die in de komende sesshin centraal staat.

Komende weeksesshins zijn:

Van 19 t/m 25 januari 2025 o.l.v. Remko de Beer
Van 30 maart t/m 5 april 2025 o.l.v. Floor Rikken
Van 6 t/m 12 april 2025 o.l.v. Yvonne Visser
Van 29 juni t/m 5 juli 2025 o.l.v. Rients Ritskes
Van 5 t/m 11 oktober 2025 o.l.v. Arthur Nieuwendijk

ZenActueel Blog

Aanbevolen links:
Zen Incompany
Zen.nl winkel

ZenActueel nieuwe artikelen

Van hernia tot zen

Wat is angst en hoe er mee om te gaan

Ik geloof dat ook kinderen behoefte hebben aan momenten van rust en zelfreflectie

Experiment: Zie alles als een droom

Door zen heb ik ingezien dat het leven draait om de verbindingen die je maakt

Recensie Nexus van Yuval Noah Harari