ZenActueel:
Iedere dag inspiratie voor een zenvol leven
Wie ben ik ten diepste?
Jan Brok /
Zen.nl Tilburg /
Zen.nl Bergen op Zoom / 7 feb. 2023
We worstelen met onze identiteit. Wie ben ik ten diepste? Kunnen we in de stilte werkelijk vinden wie we zijn en daardoor het leven leiden waarvoor we geboren zijn? Jan Brok verkent de kracht van de stilte vanuit zenboeddhistisch en christelijk perspectief. Jan is theoloog en zenleraar en geeft vanaf 30 maart de online cursus Wijsheid in zen en christendom.
Voor meer informatie over deze zes avonden durende collegereeks klik hier.
Jezelf vinden
Hoe vind je jezelf? Zen zegt door meditatie, door in stilte te zitten. ‘Hoe doe jij dat dan?’ vroeg onlangs iemand. Ik dacht aan een uitspraak van Edel Maex: ‘Mediteren is jezelf onder een microscoop leggen’. Je probeert aanwezig te blijven bij wat je op dit moment voelt en je merkt dan dat je geest voortdurend afdwaalt. Wanneer je dat opmerkt, ben je even alert aanwezig. Je gaat jezelf al snel veroordelen als het niet goed lukt. Ongetwijfeld doe je dat ook in andere situaties van je leven. Bijna niemand slaagt erin om 25 minuten lang z’n aandacht bij die ademhaling te houden zonder afgeleid te worden. Tegelijkertijd besef je dat je er ook anders mee kunt omgaan: meer open en mild bij jezelf aanwezig blijven. Daarin schuilt al een besef van omkeer om meer te worden wie je werkelijk bent. Mediteren is zitten en kijken wat er komt. Je doet dat in stilte en met je ogen open, want je wilt wakker blijven, alert, met al je zintuigen. Je let op je ademhaling en telt die. Dat helpt om te weten of je nog alert bent. Niks zweverigs, niks bijzonders, maar ook geen ontspanningsoefening. Zen is aandachttraining. Gewoon in stilte zitten en aandachtig naar jezelf kijken wat er gebeurt.
Functie van de stilte
Onze cultuur is getekend door ongemak met stilte. We zijn geneigd stiltes op te vullen met gedachten en met dingen doen. We kijken televisie en zijn bezig met sociale media om de verveling en leegte in ons hoofd te ontvluchten. Steeds weer op zoek naar afleiding of iets nieuws. Maar met een vol hoofd, hoor je jezelf niet. Je hebt stilte nodig om die stress en je Non-Stop-Denken (Thich Nhat Hanh) op te merken. Stilte brengt je geest tot bedaren, helpt je het contact met jezelf te hervinden en laat je resoneren met je omgeving. Kortom, stilte maakt je ontvankelijker en opener voor jezelf en je omgeving. Als je even stil bent, zie je beter wat er in je gebeurt. Voorbijgaan aan je denken en emoties en binnentreden in de stilte van het innerlijke schouwen lukt niet met wilskracht. Het vraagt om loslaten van je eigen ideeën, behoeften en verlangens, waardoor er een ontvankelijke, lege houding kan groeien om af te stemmen op wat zich in jou aandient.
Nooit stil
Toch is het nooit helemaal stil. Een experiment van John Cage toont aan dat een strikte scheiding tussen stilte en geluid niet bestaat. Hij liet een geluiddichte kamer bouwen en ging daar een tijd in zitten. In die laboratoriumsituatie werd het hem duidelijk dat pure stilte niet bestaat. Hij hoorde letterlijk de geluiden van zijn lichaam, de sappen van zijn maag, het borrelen van zijn darmen. In het dagelijkse leven zijn er altijd wel omgevingsgeluiden, ook in onze meditatieruimte. In feite is het nooit echt stil. Tijdens
sesshins heb ik een paar keer beleefd hoe luid en oorverdovend stilte kan zijn. Stilte spréékt dan. De stilte belichaamt op zulke momenten een soort geluid, net zoals in het geval van de koan over het klappen van één hand. In muziek is stilte ‘onderbroken geluid’. Stilte is het begin- en eindpunt van de muziek of een pauze of interval. Stilte wordt dan muziek als vibratie, het resoneert voort, het zindert na. De tegenstelling tussen stilte en geluid wordt in muziek opgeheven, want het ene bestaat bij de gratie van het andere. Stilte wordt zo een vorm van geluid, en omgekeerd. Dat is precies wat zen ook zegt. Als ik ‘ik’ zeg, ontstaat er ook een ‘jij’, als ik ‘dag’ zeg, ook ‘nacht’; iets wat nu ‘dat’ is, wordt ‘dit’ als het dichter bij je komt. Steeds zijn beide aspecten één en vormen beide de werkelijkheid. Daaronder ligt het inzicht dat de woorden die we gebruiken, niet de werkelijkheid zelf zijn; ze verwijzen ernaar. Het woord is als de vinger die wijst naar de maan, de vinger is niet de maan zelf. Het gaat in zen om de werkelijkheid zelf zoals die zich in jou of jouw omgeving aandient zonder al die filters van woorden en emoties die we erbij hebben en die we meesjouwen vanuit onze opvoeding, opleiding of ervaring. Weliswaar hebben we woorden en taal nodig voor de communicatie en het contact met elkaar maar woorden zaaien ook verwarring, leed en verdeeldheid (vgl. de toren van Babel).
Stilte ervaren
De kritiek op John Cage is dat weliswaar stilte niet onafhankelijk van geluid bestaat en in die zin niet iets objectiefs is, maar dat wij wel stilte ervaren. Stilte bestaat als existentiële ervaring. We verbinden het met tijdloosheid en het wekt zoiets als roerloosheid. In de stilte kan er ineens eenwording zijn, als tijd en ruimte wegvallen. Je beleeft dit in wat ‘silent music’ (Antoon Van den Braembussche) wordt genoemd. Ik denk hierbij aan de Estse componist Arvo Pärt die stilte bewust gebruikt om het onuitsprekelijke op te roepen en tot spreken te brengen. Op Youtube kun je mooie stukken horen van Rodrigo Rodriguez die met behulp van een shakuhachi (bamboeblaasinstrument) subtiel weet te balanceren tussen stilte en muziek. Vormen van muziek zijn dus in staat om ons ten diepste te raken én het sublieme op te roepen.
Stilte en religie
Ook religie heeft altijd gebruik gemaakt van stilte en muziek. Zij weet van de kracht die in stilte ligt om het onuitsprekelijke voelbaar te maken en vorm te geven. Ik verwijs naar een voorbeeld uit het Oude Testament. Op de vlucht voor vervolging verbergt de profeet Elia zich in een grot op de berg Horeb. Daar krijgt hij een ervaring van God. Niet de krachtige stormwind was God, noch de daarop volgende aardbeving, evenmin het vuur van de bliksem maar ‘in het gefluister van een zachte bries’ toonde zich God. Toen Elia dat hoorde, sloeg hij zijn mantel voor zijn gezicht en kwam naar buiten in de opening van de grot (1Kon.19). God manifesteert zich door in stilte gehuld voorbij te gaan. Dat is geen teken van afwezigheid maar juist van intense, adembenemende aanwezigheid. Door zelf innerlijk stil te worden en één te worden met de stilte buiten hem beseft Elia dat nu God spreekt. De verhalenverteller geeft daar woorden aan in de tekst.
Breien en tellen
Een tweede verhaal haal ik uit de orthodoxe traditie van het christendom. Anthony Bloom vertelt hoe een oude mevrouw bij hem kwam, toen hij nog een jonge onervaren priester was, om advies voor haar gebedsleven. Ze bad al jarenlang maar God had ze nooit ervaren. Ze had anderen om hulp gevraagd maar niets hielp. Ze zei tegen hem: ‘Zeg maar wat geks, misschien helpt het me wel.’ Bloom zei het eerste wat hem te binnen viel. ‘Krijgt God nog wel kans als je zelf zoveel aan het praten bent?’ Hij raadde haar aan na het eten rustig in een stoel te gaan zitten en gezeten voor de ikoon een breiwerkje te pakken zonder ook maar een woord te bidden. Ze deed het en het werkte. Is dat ook niet hetzelfde wat we in zen doen, rustig zitten en ’niets zeggen’ alleen maar tellen? Door alles los te laten had ze zich aan de innerlijke stilte kunnen overgeven en was die positief gaan waarderen. ‘De stilte van buiten kwam naar me toe en ontmoette de stilte van binnen. Toen ontdekte ik God in het hart van de stilte die louter vrede is.’ Ook in de Bijbelse, christelijke traditie heeft stilte de functie om te ontdekken wie je zelf werkelijk bent én ontvankelijk te worden voor wat zich als mysterie aandient. Daardoor krijg je meer zicht op wie je bent en wat je te doen staat. In stilte kom je in contact met jezelf en alles wat daarbuiten is. Stilte legt verbinding met de oerenergie, biedt rust, troost en verruiming van je bewustzijn. Als zenleraar voel ik me voorganger in het ritueel van de stilte.
Jan geeft vanaf 30 maart de online cursus Wijsheid in zen en christendom.
Voor meer informatie over deze zes avonden durende collegereeks klik hier.
Interview zenleraar Walter Jacobs
Van hernia tot zen
Wat is angst en hoe er mee om te gaan
Ik geloof dat ook kinderen behoefte hebben aan momenten van rust en zelfreflectie
Experiment: Zie alles als een droom
Door zen heb ik ingezien dat het leven draait om de verbindingen die je maakt