ZenActueel:
Iedere dag inspiratie voor een zenvol leven
Vader verliefd op dochter Moeder verliefd op zoon
Op schoot
Ik ben drie jaar oud en zit op schoot. Papa vertelt het sprookje van Roodkapje, niet voor de eerste keer. Juist omdat ik het ken is het zo leuk en spannend. Het is donker. De schemerlamp is aan, de kolenkachel brandt. Samen doen we de dialogen en vullen elkaar aan. Grootmoeder, wat heeft u grote tanden…Ik word gekieteld en “opgegeten”. Even later snijden de jager en ik samen de buik van de grote boze wolf open om roodkapje te redden.Oedipus en Elektra
Oedipus, die zonder het te weten zijn vader vermoordde en kort daarna, ook zonder het te weten, met zijn moeder trouwde heeft een vrouwelijke pendant, namelijk Elektra die ook zonder het zich bewust te zijn getrouwd is met haar vader. Beide mythes vertellen het eeuwige verhaal van rivaliteit en verlangen tussen ouders en kinderen. Schrijvers en andere kunstenaars weten dat deze twee mythes de essentie van ons menszijn bevatten en gebruiken ze in veel van hun verhalen en voorstellingen. Maar wij, gewone stervelingen, wij zen-beoefenaars, zijn wij ons wel voldoende bewust van de praktische betekenis van deze verhalen? Volgens Rients niet en daarom vertelt hij erover.Ik Elektra?
In de dagen van mediteren die volgen zoom ik in en uit op het verhaal van Elektra. Hoe langer ik erover nadenk, hoe minder gelijkenis ik zie met de Oedipus mythe. Op sesshin heb ik natuurlijk geen internet om het klassieke verhaal op te zoeken. Dat betekent dat ik niet mijn toevlucht kan nemen tot een gebeitelde interpretatie, ik moet het zélf doen. Ja, er komt van alles boven. De relatie met mijn eigen kinderen bijvoorbeeld. Ook al wisten we dat jongetjes de neiging hebben naar mama te trekken en meisjes naar papa, ook al kenden we de dynamiek, toch werden we erdoor verrast en moesten we echt ons best doen om het speelveld gelijk te houden. Ik moet toegeven, dat lukte ook vaak niet. Kennelijk zijn dit oerbubbels die hoe dan ook je handelen beïnvloeden, zelfs al ken je de gevaren.Meer helderheid
Als ik verder terugga naar mijn eigen kind-zijn, komt er meer boven. En ook al heb ik daar al vaak over nagedacht, ik krijg toch weer een nieuw perspectief tijdens deze sesshin. Een heleboel vragen zijn voor mij een leven lang troebel geweest: over het hoe en waarom van bepaalde vriendjes, over een lastige pubertijd met mijn moeder, over de teleurstelling in mijn vader die steeds groter werd naarmate ik zelf ouder werd… Nu, in de rust van vele meditaties, vind ik vrede en helderheid.Elektra vanuit zenperspectief
Ik ben negen jaar. Ik zit achterin de beige Volkswagen Kever. Naast mij zit mijn broertje. Hij zit achter mijn vader, ik achter mijn moeder. Mijn vader rijdt. In de achteruitkijkspiegel zie ik zijn ogen. Blauw, grijs, grijsblauw. Onze blikken houden elkaar vast. Dit zijn de mooiste ogen in de wereld.De opera Elektra
Toen ik achttien was zag ik de verpletterende opera Elektra van Richard Strauss. De indrukwekkende enscenering, de opzwepende muziek en het buitenaardse gezang, de voelbare spanning van een getergde Elektra die centraal en krachtig op het toneel stond…: het kwam allemaal binnen, ik liep over en was compleet overdonderd. Ik voelde me opgaan in de muziek, maar ben ik Elektra? Elektra van Straus is gebaseerd op de klassieke mythes, maar dateert uit 1910. Muzikaal was de opera ultra-modern en de ideeën van Freud sijpelden er ook in door. Op het toneel zag ik een dochter die verteerd werd door verdriet en wraakgevoelens. Ze haat haar moeder. Die heeft namelijk haar vader laten vermoorden, omdat deze kort gezegd onverwacht was teruggekeerd uit de lange Trojaanse oorlog in gezelschap van een bijvrouw. Complicerende factor: moeder had inmiddels ook een minnaar. Kortom, vader moest uit de weg geruimd worden. Maar moeder had buiten de wraak van haar eigen kinderen gerekend. Elektra spant samen met haar broer en samen verzinnen ze een listige manier om moeder en minnaar te vermoorden. Je kunt je voorstellen hoe dit afloopt. Aan het eind is iedereen die nog leeft ongelukkig of gek geworden. Op het toneel zakt Elektra, verlost van haar haat, ineen.Wapperende haren
Elektra met haar wapperende haren en eenzame razernij. Haar naam betekent gloeiend als barnsteen (amber) en verwijst naar de energie die we nu elektriciteit noemen. Waar Oedipus een beetje een sul is, met al zijn onbewuste doen en laten, is Elektra doelgericht. Een sterke vrouw, maar ook destructief. Nietsontziend, een mythisch wezen, waanzinnig misschien, krachtig zeker. Dat zijn de beelden die bij meditatie opkomen. Maar wat heeft dit te beteken? Hoe kan ik met een zenperspectief naar de klassieke mythe kijken? Tenslotte is er in dit verhaal geen matigheid, geen reflectie, geen middenweg, geen respect voor het leven. Welk inzicht kan ik hieruit opdoen?Niet comfortabel
Mythes gaan over goden, halfgoden en gewone stervelingen. Ze zijn niet realistisch en vaak niet comfortabel, dus ze hebben een laag gezellig-bij-het-haardvuur gehalte. Ze tonen vaak uitvergroot de moeilijkheden van het leven. Vanuit zenperspectief kun je zeggen dat ze iets vertellen over onze basisemoties: afkeer en verlangen. Ze bevatten archetypen zoals de heldin, de helper, de redder, de krijgsvrouw, de joker, de spelbreker, de verleidster, of, zoals in het geval van Oedipus, Elektra, en talloze andere ontstaansmythes: koning (vader), koningin (moeder), prins (zoon) en prinses (dochter), het gezin.Patronen die altijd optreden
Het gaat in mythes niet om de personen, maar om de keuzes die we moeten maken en de veel voorkomende patronen in relaties. Het gaat er niet om dat jongetjes per definitie naar hun moeder trekken en meisjes naar hun vader. De klassieke Freudiaanse interpretatie van de Oedipusmythe is daarom veel te beperkt. Zo’n interpretatie is niet helpend. Wat wél helpt, is je realiseren dat het gaat om de relaties binnen een gezin. Díe leveren patronen op van verlangen en rivaliteit: tussen moeder, vader, dochter en zoon, om maar even een standaardgezin als basis te nemen. Hoeveel relaties zijn er dan eigenlijk, tussen twee mensen, tussen drie, of tussen vier, het hele gezin? Ik kom tot tenminste 11 dynamische relaties. Niet altijd zijn ze allemaal even belangrijk. Soms is er meer harmonie, soms minder. En nooit zijn ze hetzelfde, nooit zijn ze begrensd of onveranderlijk. Een dergelijke dynamiek treedt ook op als er geen dochter is maar twee zonen, geen vader maar twee moeders, geen moeder maar slechts één vader, in samengestelde gezinnen, bij non-binaire kinderen, etc.Elektra was mijn voorbeeld
Het grote verschil tussen Oedipus en Elektra is niet dat de een zoon is en de ander dochter. Het grote verschil is dat de een volkomen onbewust handelt en de ander, een volwassen vrouw, meer bewust. Dus laten we vooral het idee loslaten dat Elektra de mythe voor meisjes is en Oedipus de mythe voor jongens. Eerder gaat het om verschillende gradaties van doelbewust en onbewust handelen. Elektra was misschien wel mijn heldin, vroeger, omdat ik me identificeerde met haar sterke karakter en vechtlust. In de opera heeft ze een alter ego in de vorm van haar jongere zus Chrisothemis. Die heeft een zacht en meegaand karakter, wil van wraak niets weten en het liefst gewoon trouwen en kinderen krijgen. Zo niet Elektra, ze gaat ervoor, met heel haar hebben en houwen. Dus meer nog dan de vader-dochter relatie, was deze mythe belangrijk voor me omdat Elektra mijn voorbeeld kon zijn, mijn mythe.Daddy’s little girl
We zijn op vakantie in Noorwegen. Drie weken zitten we in een huisje bij een meer. We zoeken bosbessen en zwemmen in het ijskoude water. Ik heb al mijn boeken al uit, maar mijn vader heeft gelukkig nog een boek voor me. Anna Karenina van Leo Tolstoy. Als ik het na tien dagen uit heb praten we over het boek. Ik ben dan elf jaar. In Amerikaans feminisme van eind vorige eeuw was de term ‘daddy’s little girl’ in zwang. Niet als iets verwerpelijks, maar als geuzennaam. Pioniers in de wetenschap vertelden hoe ze altijd door hun vader waren gestimuleerd om te lezen, te studeren, zich te ontwikkelen. ‘Daddy’ vertelde hen dat ze de beste waren en een groot talent hadden. Hij maakte ruimte voor hen. Hij leerde ze vissen, schaken, jagen, denken. Ze waren de eerste vrouwen in hun familie die het echt vér schopten. Ze moesten het doen zonder een sterke moeder als rolmodel. Zo’n dochter was ik ook geweest, zo’n vader heb ik ook gehad.Inzicht
Bij mij breekt het inzicht door als Rients in de teisho afwijkt van de Freudiaanse interpretaties van het Oedipusverhaal. Waar Freud het hele probleem bij het jongetje (of meisje) legt, legt Rients de verantwoordelijkheid veel meer bij de vaders en de moeders. Hij geeft ons dit mee: “Ouders: houd van je kind, maar wees er niet verliefd op! Laat het niet zo zijn dat je je kind nodig hebt om verbinding te voelen”. Met andere woorden: het kind heeft geen inzicht in de eigen verlangens. De ouder zou het echter wel moeten hebben. Ken jezelf en wees er alert op dat je kind heel veel affectie voor de ene en heel veel afwijzing voor de andere ouder kan tonen, vooral als ze samen aanwezig zijn. Dat is normaal, maar weet dat dit niets zegt over jóu als ouder. Het betekent echt niet dat je werkelijk leuker, liever, sterker of verstandiger bent. Dat het kind vader of moeder uitverkiest c.q. afwijst, gebeurt gewoon, het hoort erbij. Zelfs als er maar één ouder in het spel is: dan neemt de dynamiek gewoon een andere vorm aan. Maar trap er niet in! Een kind is een kind, en jij bent de volwassene. Jij moet dus je eigen bubbels doorzien, je eigen behoeftes kennen zodat je kind minder bubbels ontwikkelt en het gezin een harmonieus evenwicht heeft.Mijn vader en ik
Zou het kunnen dat mijn vader mij nodig had om echt verbinding te voelen? Ergens heb ik dat altijd wel geweten. Er was namelijk veel ongemak tussen mijn ouders. Ik voelde wel dat ik een speelbal was geworden in het veld van onderling teleurstelling en verlangen tussen hen. De goede band met mijn vader ging daardoor per definitie ten koste van de band met mijn moeder. Maar ik zag dit als een gegeven. Ik dacht toen vooral, het ís nu eenmaal zo. Het verwijt van mijn moeder dat ik zo op mijn vader leek, maakte me dan ook trots. Ik koesterde het als een bevestiging van mijn identiteit.Vaderfiguren
“Laat het niet zo zijn dat je je kind nodig hebt om verbinding te voelen”—dat zinnetje blijft door mijn hoofd spoken. Opeens begrijp ik waarom ik in de laatste jaren van het huwelijk van mijn ouders mijn heil zocht bij veel oudere vriendjes. Vaderfiguren? Nee, wierp ik tegen, ik hád al een vader, en we hadden een uitstekende band! Of toch niet? Wat ik niet kón weten, was dat mijn vader inmiddels een andere liefde, de liefde van zijn leven had gevonden. Dat was een geheim dat hij zes jaar lang zorgvuldig bewaakte. Dat geheim maakte hem minder vertrouwd bij ons thuis, en ook minder vertrouwd met mij. Zijn behoefte was dus veranderd. De groeiende afstand heb ik gevoeld, maar niet begrepen. Ik bleef dus op de oude voet doorgaan en bleef bevestiging zoeken in onze goede gesprekken. Die kreeg ik, maar er was ook een gemis. Zocht ik daarom echte warmte, vrolijkheid en vertrouwdheid bij veel oudere vriendjes? Een keuze die natuurlijk weer ander ongemak met zich meebrachten.Rust
Dit nieuwe perspectief geeft mij een nieuw inzicht in mijn keuzes van doen en dat geeft rust. Het maakt mijn jongere zelf minder gek, zonder dat ik iemand iets hoef te verwijten. Tenslotte ben je, in Rients’ gevleugelde woorden, nooit te oud om een goede opvoeding gehad te hebben! Het is zo gegaan, ik heb leuke avonturen beleefd en ben in de loop van mijn leven langzaam maar zeker iets wijzer geworden. Voorzichtig leid ik mijn moeder achter haar rollator naar de tafel aan het water. Naar dit pannenkoekenhuis aan de Kromme Rijn ging ze graag met de kleinkinderen. Het zonnetje schijnt, we keuvelen wat. Het zou weleens haar laatste uitje kunnen zijn. Ik vraag de bediening of ze een foto van ons wil maken. Ik koester de gelijkenis.ZenActueel Blog
Aanbevolen links:
Zen Incompany
Zen.nl winkel
ZenActueel nieuwe artikelen
Van hernia tot zen
Wat is angst en hoe er mee om te gaan
Ik geloof dat ook kinderen behoefte hebben aan momenten van rust en zelfreflectie
Experiment: Zie alles als een droom
Door zen heb ik ingezien dat het leven draait om de verbindingen die je maakt
Recensie Nexus van Yuval Noah Harari