ZenActueel:
Iedere dag inspiratie voor een zenvol leven
De taal van het non-duale
Rients Ritskes /
Zen.nl Nederland /
Dialoogcentrum.nl / 26 jan. 2023
Kerk, filosofie, wetenschap en massacommunicatie hebben niet de vrede en voorspoed gebracht die ervan verwacht werden. Mankeert het aan ons wereldbeeld of is het onze taal? En is de non-duale taal de oplossing? (Dit artikel werd eerder gepubliceerd onder de titel Dialoog of oorlog)
De Verlichting
De Verlichting beloofde vrede en welvaart voor iedereen. Ze was een belangrijke stroming in de wetenschap en filosofie die zich in de tweede helft van de 17e eeuw ontwikkelde en zich in varianten als het empirisme en rationalisme door ontwikkelde tot ver in de 19e eeuw. Rond het einde van de 17e eeuw deed Newton zijn grote natuurkundige en mathematische ontdekkingen die vaak worden gezien als de start van De Verlichting. Door zijn baanbrekende inzichten in de wereld om ons heen kregen burgers en filosofen meer vertrouwen in het menselijke kunnen. De eerste democratiseringsbewegingen steken in die tijd hun kop op. Men komt beetje bij beetje los van het Middeleeuwse geloof en bijgeloof. Mensen gingen zichzelf steeds meer zien als scheppers van hun eigen lot en zagen de ratio als enige juiste basis voor het maken van goede beslissingen. Vroege Verlichtingsdenkers als Spinoza en de zijnen moesten in hun werk ernstig rekening houden met machtige religieuze en politieke leiders. Daarom liet Spinoza zijn belangrijkste werk Ethica postuum publiceren. Verlichtingsdenkers bepleiten het zelfstandig rationele denken en doen als alternatieven voor het slaafs volgen van vooral geestelijke machthebbers. Rationeel denken zou geluk voor mens en maatschappij met zich meebrengen. Het beroemde citaat van Spinoza uit zijn essay Wat is Verlichting? beschrijft het Verlichtingsideaal als volgt:
“Verlichting is het uittreden van de mens uit zijn onmondigheid waaraan hij zelf schuldig is. Onmondigheid is het onvermogen gebruik te maken van zijn verstand zonder leiding van een ander. Aan deze onmondigheid is men zelf schuldig wanneer de oorzaak ervan niet ligt in gebrek aan verstand maar ligt in het gebrek aan beslissing en moed het verstand te gebruiken zonder leiding van een ander."
Hoogtepunt van de Verlichting
Het denken van Nietzsche is het hoogtepunt en sluitstuk van De Verlichting. Met Nietzsche's doodverklaring van God en zijn ultieme geloof in de ratio, wordt de mens pas echt vrij en zelf verantwoordelijk voor denken en doen. Nietzsche voorspelt in
Aldus sprak Zarathoestra - waarin hij ook schrijft 'God is dood' - de komst van de Übermensch, waarmee hij een soort super-rationeel-wezen bedoelt.
Einde van De Verlichting
Dit optimisme van de rationalisten is nog maar enkele decennia oud als het tot stilstand komt door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Maar het echte einde van het Verlichtingsdenken vindt ongeveer plaats aan het eind van de Tweede Wereldoorlog. De verschrikkingen van het Nazi bewind hadden voor eens en altijd duidelijk gemaakt dat ook een regering die zich
niet beroept op het geloof, niet garant staat voor geluk, vrede en veiligheid. Het optimisme van De Verlichting bleek onterecht.
Dan doet het postmoderne denken haar intrede. Deze stroming gelooft bijna nergens meer in en zeker niet in de almacht van de ratio. Ook de universele geldigheidsclaim van de wetenschap wordt door de postmodernen onderuit gehaald. Noch de kerk noch de ratio, noch de wetenschap kunnen vrede en geluk brengen. Met de komst van het postmodernisme is, zestig jaar na het publiceren van
Aldus sprak Zarathoestra, ook de hoop op Nietzsche Ubermensch dood (maar de vraag is of we dit moeten betreuren...).
Oorzaak van alle ellende
De geschiedenisboeken geven allerlei historische ontwikkelingen aan die zouden hebben geleid tot de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Maar verder dan het aanwijzen van maatschappelijke en politieke ontwikkelingen die mede oorzaak zijn van het ontstaan van de oorlogen komt men niet. Ook de filosofie heeft geen verklaring waarom het project van de ratio mislukt is. Het postmoderne denken is het resultaat, God bestaat niet en De waarheid al evenmin. Nog even vlamt er een sprankje optimisme door de wereld als het World Wide Web haar intrede doet. Even denken ook veel postmodernen dat deze democratisering van informatie vrede en welvaart zal brengen, maar ook dat optimisme houdt maar een decennium of twee stand.
Is er hoop?
Niet als we de oorzaak van alle mislukken niet onderkennen. Deze is te vinden in het dualisme, dat wil zeggen in het te duale denken. Het in het Westen uitgekristalliseerde idee dat zaken van elkaar te scheiden zijn, is de oorzaak van alle falen. Overigens, dit dualisme is vaak uiterst pragmatisch en heeft derhalve ook heel veel gebracht. De tegenstellingen van positief & negatief, plus & min, pro & contra, van lichaam & geest zijn in het dagelijkse leven van grote waarde. De vele technologische ontwikkelingen van de laatste eeuw zijn er het product van. Helaas worden de tekortkomingen van het te duale denken onderschat. Alle oorlogen, tweedelingen en milieucrisissen zijn er het gevolg van.
Tekortkomingen van dualisme
De wetenschap als basis van het moderne denken heeft hier grote steken laten vallen en vooral de filosofie had hierin veel eerder een corrigerende rol kunnen spelen, maar bleek daartoe niet in staat. Het falen van de filosofie is het gevolg van het feit dat de kerk al in de Middeleeuwen haar maatschappelijke positie veilig stelde door de filosofie te marginaliseren tot literatuurwetenschap. Helaas heeft de filosofie haar positie ook na de ontkerkelijking niet weten te heroveren en is nog steeds als een lappenpop in de woestijn.
De Aziatische Verlichting faalt ook
In Azië verstaat men onder Verlichting een persoonlijk staat van bewustzijn, een bewustzijn waarin de samenhang van de dingen duidelijk is. Verlichte mensen hebben in het Oosten steeds gewezen op het feit dat in wezen alles één is en dat elke scheiding tussen de verschillende delen een illusie is. De eenheid is daar belangrijker dan de elementen waaruit ze bestaan, wat zich maatschappelijk vertaalt in het grotere belang van de groep ten opzichte van de belangen van het individu. Waar in het Westen door het rationele denken het individualisme zich tot op grote hoogte heeft kunnen ontwikkelen, kan in Azië het communisme nog worden omarmt op basis van het idee dat we allen één zijn en de groep belangrijker dan het individu.
Primitief bestuur
Zowel in het Oosten als in het Westen zijn landen de afgelopen millennia geregeerd op basis van een primitief stammenmodel. Bovenaan de piramide de sterksten en daar boven weer het 'opperhoofd'. Dit model zorgt ervoor dat de sterkeren bepalen wat er gedaan én gedacht moet worden, met veel onvrede bij de onderdrukten als gevolg. In China is het eenheidsdenken nog steeds dominant en wordt de mening van de oppositie onderdrukt met als argument dat eenheid boven alles gaat. Deze eenheidsgedachte leidt tot grote interne spanningen en weinig individuele rechten. Minderheden worden onderdrukt en buitengesloten. Zij praten niet mee. In het Westen geldt het omgekeerde. Het belang van het individu staat hier inmiddels helemaal centraal en groepen die het collectieve belang voor ogen staat worden niet serieus genomen. Het socialisme bestaat niet meer echt en ook de milieubeweging die voor het algemeen belang opkomt is de afgelopen decennia onder druk van het eenzijdig economische belang niet serieus genomen, met de huidige milieucrises als gevolg.
De oplossing
De oplossing is het ons eigen maken van een dubbel wereldbeeld. Dat wereldbeeld ziet de kosmos als een geheel, bestaande uit vele onderdelen, die samen dat geheel vormen. Alle delen zijn daarmee even belangrijk als het geheel, omdat elk onderdeel dit geheel is. Zo ontstaat dan een evenwicht tussen het dualistische en holistische (non-duale) perspectief. Alleen een bewuste en praktische integratie van beide wereldbeelden kan vrede op zowel individueel als collectief niveau brengen.
Praktisch
Het ons eigen maken van dit dubbele perspectief kan in de praktijk gerealiseerd worden door in alle facetten van de maatschappij de dialoog als overlegstructuur te gebruiken. Eén van de belangrijkste geheimen uit de
21 geheimen van een strategische dialoog is de integratie van de taal van het holisme en de taal van het dualisme. Onze gebruikelijke taal is de taal van het dualisme. We gebruiken woorden om het duale onderscheid te maken tussen dit en dat en tussen zus en zo. Aan de andere kant is de stilte de taal bij uitstek van het non-duale. Elk woord maakt onderscheid, de stilte doet de eenheid van alles ervaren. Zoals de stilte van meditatie ons de innerlijke eenheid doet voelen, zo doen stiltes in een gesprek of vergadering ons de eenheid ervaren. Door een goede harmonie tussen woorden en stiltes ontstaat een echte dialoog. Velen hebben al ervaring opgedaan met de integratie van de 21 geheimen van een strategische dialoog en de ervaringen zijn unaniem positief, enerverend en hoopgevend.
Volgende eendaagse dialoogtrainingen:
11 februari Den Bosch
16 februari Haarlem
6 maart Tilburg
'Ik wil niet' ligt op het kerkhof
Zen, oorlog en vrede - verslag
Autisme en zendokussentjes
Sesshin-ervaringen
Tommy Wieringa plant eerste boom
Is SMART wel zo smart?