ZenActueel:
Iedere dag inspiratie voor een zenvol leven
Foto: Rients © Zen.nl
Zen, meditatie en zelfverwijt
Arthur Nieuwendijk,
Zen.nl Amsterdam
Zelfverwijt werkt vaak destructief, maar kan het ook anders? Een zen verhaal maakt duidelijk hoe er mee om te gaan en mediteren heeft er invloed op. Ook de filosoof Nietzsche komt aan het woord.
Op een dag liepen de ochtendrituelen uit in het klooster van Zenmeester Fugai Ekun, waardoor de kok pas laat aan de bereiding van het middagmaal kon beginnen. Hij pakte zijn sikkel, liep snel naar de tuin en begon haastig groenten af te snijden om mee te koken. In zijn haast sneed hij de kop van een slang af en zonder dat hij daar erg in had, gooide hij die met de groenten in de soeppan. Tijdens de maaltijd dachten de monniken dat ze nog nooit zo'n heerlijke soep hadden geproefd, maar de zenmeester trof in zijn kom iets opmerkelijks aan. Hij riep de kok, hield de kop van de slang omhoog en vroeg: 'Wat is dit?' De kok pakte de slangenkop, zei: "Dank je wel", stopte de kop in zijn mond en at deze meteen op.
Dit zenverhaal staat bekend onder de naam ‘De schuld opeten.’ Bij de bereiding van de maaltijd is er duidelijk iets misgegaan. Maar wanneer de kok met zijn fout geconfronteerd wordt heeft hij geen schuldgevoelens en verwijt hij zichzelf niets. In één beweging erkent hij de situatie en participeert hij erin, dat wil zeggen: hij neemt volledig zijn verantwoordelijkheid.
Zoals de kok handelt, zo handel ik zelf meestal niet. De neiging om iets of iemand de schuld te geven is diepgeworteld. Een neiging die er gewoonlijk in uitmondt dat ik mezelf de schuld geef. Hierbij denk ik aan een etentje waarbij ik flink wilde uitpakken. Ik wist dat onze gasten, die voor het eerst bij ons zouden komen eten, enigszins bourgondisch waren ingesteld en dat één van de twee een verdienstelijk amateur kok was. Ik besloot om bouillabaisse te maken, daar heb ik een geweldig recept voor. Mijn vrouw zou de boodschappen doen en ze had voor de gelegenheid bij de visboer mooie vis besteld. Alles verliep voorspoedig totdat ik zover was om de vis te bereiden. Ik pakte de tas van de visboer om er tot mijn ontzetting achter te komen dat in de tas niet de vis zat die wij besteld hadden, maar iets wat zich het best laat omschrijven als vis voor de kat. Het was duidelijk dat de visboer de verkeerde tas had meegegeven. Mijn eerste, vrij boze gedachte was: "Wat stom van de visboer! Hoe heeft hij dat kunnen doen!" Mijn tweede gedachte was: "Wat stom van mijn vrouw! Waarom heeft ze dat in de winkel niet gecheckt?" Gevolgd door de gedachten: "Wat stom van mezelf! Waarom heb ik de vis niet eerder gepakt en gecontroleerd!" En: "Wat zullen onze gasten er wel niet van vinden?’" Daar eindigde het, in een groot gevoel van onmacht, een onuitputtelijke bron van verwijt en zelfkritiek: Ik heb het niet goed gedaan. En anders dan de kok werd ik die avond verteerd door schuldgevoel en heb ik me uitgebreid en herhaaldelijk geëxcuseerd.
Dit is een oude herinnering van de tijd dat ik nog niet mediteerde. Nu ze bovenkomt realiseer ik me hoezeer ik door zen en zenmeditatie veranderd ben. Natuurlijk, nog altijd gaan er regelmatig dingen mis. De consequenties daarvan kunnen best ingrijpend zijn. Daar probeer ik dan naar beste kunnen mee om te gaan. Gaandeweg heb ik geleerd dat dat beter gaat naarmate ik minder schuldgevoel en zelfverwijt heb.
Zelfverwijt komt voort uit onmacht. Dat is wat Nietzsche ons voorhoudt: in een machtige samenleving die ons om redenen van beschaving enorm veel beperkingen oplegt, is zelfverloochening het enige dat je nog echt uit vrije wil en louter alleen voor jezelf kunt doen. Zelfverwijt, jezelf straffen, als laatste, nog beschikbare vorm van machtsvertoon.
Wat ik Nietzsche ook hoor zeggen is dat door zelfkritiek en zelfverwijt heen de wil tot leven, tot macht, zoals hij dat noemt, heel voelbaar is. En dat die wil destructief kan zijn wanneer ze naar binnen is gericht in plaats van naar buiten. De uitdaging is derhalve om de wil tot leven weer naar buiten te richten. Volgens Nietzsche een welhaast onmogelijke opgave die er in essentie op neerkomt dat je je gelijkwaardigheid moet herwinnen in een wereld die er juist volledig op is ingericht om je die te ontnemen.
Je gelijkwaardigheid herwinnen betekent steeds meer beseffen dat gelijkwaardigheid niet bevochten of bevestigd hoeft te worden, maar altijd al gegeven is. Het betekent ‘worden die je bent,’ zoals Nietzsche dat zegt. De ‘echte mens’ worden, ‘zonder rang of status,’ in de woorden van de al even fameuze zenmeester Lin Chi. Eet je schuld op en neem op elk moment je verantwoordelijkheid: doe wat gedaan moet worden, wat dat ook is.
Zo staan ze tegenover elkaar, de kok en de zenmeester, volstrekt gelijkwaardig. Nadat de kok de slangenkop heeft doorgeslikt herhaalt de zenmeester zijn vraag: ‘Ja, maar wat was het?’ ‘De kop van een slang,’ verduidelijkt de kok. ‘Oh, oké,’ antwoordt de zenmeester.
De volgende sesshins zijn gepland voor:
Van 17 t/m 23 januari o.l.v. Yvonne Visser (i.v.m. lockdown geannuleerd)
Van 9 t/m 15 mei o.l.v. Floor Rikken (wachtlijst)
Extra voorjaarssesshin 2021 van zondag 16 t/m zaterdag 22 mei o.l.v. Yvonne Visser
Van 27 juni t/m 3 juli o.l.v. Rients Ritskes (wachtlijst)
Extra zomersesshin 2021 van zondag 4 t/m zaterdag 10 juli o.l.v. Rients Ritskes
Van 21 t/m 27 november o.l.v. Arthur Nieuwendijk
De eerst komende weekendsesshin staat gepland voor:
Van 16 april t/m 18 april o.l.v. Pia Velema en Marleen Cremers
Van hernia tot zen
Wat is angst en hoe er mee om te gaan
Ik geloof dat ook kinderen behoefte hebben aan momenten van rust en zelfreflectie
Experiment: Zie alles als een droom
Door zen heb ik ingezien dat het leven draait om de verbindingen die je maakt
Recensie Nexus van Yuval Noah Harari