ZenActueel:
Iedere dag inspiratie voor een zenvol leven
Foto: Rients © Zen.nl
De koan: Doen of niet doen?
Rients Ritskes,
Zen.nl Nederland
De koan is de unieke meditatieve trainingsmethode uit de Rinzai-zentraditie voor het ontwikkelen van een open, creatieve en flexibele geest. In mijn nieuwe boek
Zen en onzin van het leven, dat in de zomer van 2020 bij uitgeverij Asoka verschijnt, geef ik een moderne interpretatie van deze eeuwenoude spirituele methode en een uitgebreide toelichting op veel nieuwe en oude koans. De komende maanden publiceren we in ZenActueel een aantal voorpublicaties uit het boek, dit is deel 4 over de koan: Doen of niet doen?
Deel 1: Koan en creatief denken
/zenactueel/deel 1
Deel 2: Met koan meer antwoorden
/zenactueel/deel 2
Deel 3: Beter communiceren met koan
/zenactueel/deel 3
GEDICHT
Doen of niet doen
Dat is steeds de vraag
en alles is een antwoord op
doen of niet doen
De filosoof Jean-Paul Sartre zegt: ‘Kies bewust, want je bent je keuze.’ Over dat idee gaat het in deze koan; doen of niet doen? Deze zen-koan combineert de inzichten van, zowel de filosoof Sartre, als wel die van Hannah Arendt. De laatste vraagt zich af of we meer actief of meer passief moeten zijn. Moeten we handelen en oordelen, of juist niet handelen en niet oordelen? Een wezenlijke vraag. Bewust en onbewust liggen deze vragen ten grondslag aan al ons doen en laten. Ga je het doen of toch niet, en dan nu of toch later? Bewust levend, kun je niet handelen of niet-handelen zonder eerst deze vraag te hebben beantwoord. Gelukkig gaat het proces door routine vaak ook onbewust. We worden ons meestal pas bewust van deze vraag wanneer een keuze nieuw, groot en/of belangrijk is. Maar eigenlijk, alle kleine keuzes impliceren een antwoord op deze vraag. Ga ik nu iets eten of niet? Ga ik nog even lezen, of toch niet. Doen of niet doen? Sta ik op als de wekker gaat of toch nog niet? Zo begint de dag voor veel mensen al met vragen van deze aard. Ben je in staat de goede keuzes te maken? Te handelen op het moment dat je moet handelen, en niet te handelen op het moment dat je het beter kunt laten? Lukt dat, dan gedraag je je verlicht. Dat is waar deze koan op aanstuurt, maar voor de juiste keuze op het juiste moment is vanzelfsprekend geen recept te geven, elke situatie is uniek. In elke situatie zul je opnieuw deze vraag moeten beantwoorden. Daarom is deze koan zo fundamenteel. Niet voor niets heeft de grote filosoof Hannah Arendt hier een heel boek over geschreven:
Vita activa vita contemplativa. Haar conclusie is dat iedereen hierin zelf hele bewuste keuzes moet maken en daarbij niet de verantwoordelijkheid af kan schuiven op wat anderen zeggen of doen of wat de maatschappij ons voorschrijft. Ieder volwassen mens heeft hierin zijn eigen verantwoordelijkheid. Deze koan is bedoeld om ons van onze vrijheid en verantwoordelijkheid in deze keuzekwestie bewust te maken.
Opvoeding
Vanuit mijn opvoeding heb ik meegekregen om voor de minder bedeelden te zorgen. Om iets te doen aan de armoede in deze wereld. Dus als er acties zijn, dan doe ik graag iets of geef op z’n minst geld aan allerlei goede doelen. Toen ik nog op de faculteit geneeskunde werkte organiseerde ik een symposium met als titel: ‘Als arts naar de tropen, moet dat nou?’ Die titel impliceert de vraag ‘Moeten we iets doen of misschien toch niet?’ Op het symposium stelde een van de sprekers, een hoogleraar uit Nijmegen, dat er op grond van zijn onderzoek twee typen ontwikkelingswerkers zijn: mensen die denken dat ze de arme mensen gaan helpen en mensen die voor zichzelf nuttige leerervaringen in de tropen op willen doen. Zijn conclusie was dat dit tweede type ontwikkelingswerkers, die dus voor eigen ervaring gaat, de minste schade toebrengen in de tropen. Er is natuurlijk nog een derde type: mensen die niet gaan. Het was een symposium voor geneeskundestudenten die van plan waren naar ontwikkelingslanden te gaan om daar patiënten te helpen. De conclusie van de hoogleraar was eigenlijk: ga niet, en vooral niet teveel om te helpen. Wij hebben in de zogenaamde derdewereldlanden misschien meer ellende bezorgd dan dat we er goed hebben gedaan. Dit standpunt gaf aanleiding tot veel discussie. Ik noem dit voorbeeld om aan te geven dat we met de beste intenties, waarvan ik denk dat alle artsen die naar de tropen gaan die hebben, niet altijd het beoogde effect sorteren.
Goed doen
Onlangs was in het nieuws dat in Thailand frequent kinderen van ouders worden gestolen om vervolgens in weeshuizen te worden ondergebracht. Dit om zo voldoende plaats te hebben voor jonge Europese vrijwilligers die tegen betaling iets goeds willen doen in de weeshuizen van Thailand. Dus kinderen worden door criminelen van hun ouders geroofd om zo geld te kunnen verdienen aan onze behoefte om iets te doen voor de armen. Hoe groot kan de ramp zijn? De benadering vanuit zen en het Boeddhisme is om zelf kritisch te zijn ten opzichte van alle keuzes die we maken, ook inzake ‘goed willen doen’. Ga vooral eerst na of het wel in het belang is van wie je denkt te helpen, of dat het vooral is om zelf een goed gevoel aan over te houden. Als we goed doen, doet onszelf dat ook altijd goed. Maar wanneer het belang teveel bij onszelf ligt en ons een goed gevoel moet geven, dan laten wij ons kennelijk gemakkelijk misleiden. Er is geen altruïsme zonder gezond egoïsme, maar denk goed na over wat gedaan moet worden en wat beter nagelaten kan worden. Deze koan kan ons in een beter evenwicht brengen tussen te veel en te weinig doen. Wanneer de hele wereld zich deze koan eigen zou maken en er een antwoord op zou vinden, zal dat de mensheid en het milieu vast ten goede komen. Immers wij worden wel erg door presteren en consumeren gedreven.
Zen is niet-doen
Zen beoefenen is al een vorm van niet-doen en een oefening om doen-en-niet-doen in een gezond evenwicht te brengen. Gewoon twee keer per dag twintig minuten mediteren is al twee keer twintig minuten per dag niet-doen. In die tijd kijk je geen tv, lees je geen emails en eet of drink je niet. Je doet heel veel ‘niet’. Mediteren is gecultiveerd niet-doen. De gewoonte van het dagelijks mediteren brengt veel mensen al snel in een beter evenwicht. Deze koan helpt de balans duurzaam in je leven te verankeren. Dus stel je elk moment de vraag: doen of niet doen?
Van hernia tot zen
Wat is angst en hoe er mee om te gaan
Ik geloof dat ook kinderen behoefte hebben aan momenten van rust en zelfreflectie
Experiment: Zie alles als een droom
Door zen heb ik ingezien dat het leven draait om de verbindingen die je maakt
Recensie Nexus van Yuval Noah Harari