ZenActueel:
Iedere dag inspiratie voor een zenvol leven

© Rients, Zen.nl Nederland

Zen en de kunst van vergeven

Waarom zou je iemand vergeven? Waarom moet het slachtoffer de eerste stappen zetten? Is het slachtoffer tegelijk ook dader? Hoe zo vergeven?

Nienke Kruithof

De waarheids- en verzoeningscommissie is een voorbeeld van hoe partijen tot elkaar kunnen komen; haar oorsprong ligt in Zuid-Afrika. Het doel van deze commissie is daders en slachtoffers te verzoenen, geïnspireerd door de Ubuntu-filosofie. In Zuid-Afrika is Ubuntu – dit betekent ‘menselijkheid’ – de manier om vat te krijgen op de wereld. Ubuntu zegt dat we allemaal een aandeel hebben in het voortbrengen van een samenleving die daders voortbrengt. Ubuntu is een filosofie en een levensvisie die ervan uitgaat dat iemand alleen maar iemand kan zijn via andere mensen.

Proces
YinYang, de kosmische dualiteit, verwijst naar de Chinese begrippen Yin en Yang, de tegengestelde princi-pes of krachten waarvan alle aspecten van het leven en het universum doordrongen zijn. Het zijn vooral complementaire (elkaar aanvullende) waarden; samen staan ze voor balans, beweeglijkheid, verandering, verbondenheid – yin kan niet bestaan zonder yang. Ze zijn voortdurend in beweging. Vergeving is ook een proces in beweging.
         ‘Weet u,’ zegt ze zonder mij aan te kijken, ‘mijn dochter was niet alleen slachtoffer. Dat was ze een nanoseconde van haar leven. Daarvóór was ze een mens. En dat was hij ook. Dat betekent dat hij niet kan worden gereduceerd tot de uren waarin hij dader was.’ Ook die erkenning is een wezenlijk moment van vergeving. Maar hoe ze ook vordert op haar weg, voegt ze eraan toe, het wordt allemaal niet meer zoals het geweest is. En om die reden is het verwerkingsproces nooit afgesloten.’ Dit verteld Gisela Mayer in het boek van Svenja Flasspöhler Vergeven. Omgaan met onrecht (2016). Haar dochter werd vermoord door Tim Kretschmer die met een sportwapen van zijn vader in de plaatselijke middelbare school vijftien mensen doodde en uiteindelijk ook zichzelf.

Mijn eigen pijn
Waarom zouden we vergeven? in Het boek van Vergeving van Desmond en Mpho Tutu staat een gedicht dat antwoord geeft op die vraag.

Je hebt eerder op deze splitsing gestaan
Je zult nog vaker bij deze splitsing staan
En terwijl je stilstaat, kun je jezelf vragen
Welke kant je op zult gaan
Je kunt je afwenden van je eigen verdriet
En de race lopen die wraak heet
Je zult keer op keer hollen over dat uitgesleten pad
Of je kunt je eigen smart erkennen
En het pad bewandelen dat eindigt
Deze richting voert naar de vrijheid, mijn vriend, vriendin
Ik kan je tonen waar hoop en heelheid hun thuis inrichten
Maar je kunt op je weg daarheen niet om je lijden heen
Om het pad naar vrede te vinden
Zul je je pijn onder ogen moeten zien
En die benoemen
Als je vasthoudt aan bepaalde beelden, kunnen die verstorend werken en het pad van vergeven blokkeren. Wat ik goed of normaal vind, kan de ander fout en raar vinden. Wat ik oranje vind, vind jij misschien rood. Het is de kunst om je bewust te worden van beelden die je hebt van jezelf en anderen. Iemand die vergeeft, neemt haar of zijn lot en gevoelens weer in eigen handen. De ander vergeven is in jouw eigen belang. Vergeven is goed voor je gezondheid, bevrijdt je van dader- of slachtofferschap. Dat zorgt ervoor dat mensen dichter bij elkaar komen, meer verbinding en vrede voelen. Vergeven is een teken van menselijkheid, we zijn allemaal met elkaar verbonden, we zijn tegelijkertijd iets en niets. Die menselijkheid, die verbondenheid is een reden om de kunst te vergeven te willen leren.
         Vergeving is altijd de eigen verantwoordelijkheid. Je hoeft geen slachtoffer te zijn. Je ego roept misschien nu: Dat is ook wat moois, is er iemand hevig over mijn grenzen gegaan, en nu moet ik ook nog eens vergeven?! Dan leg je het buiten jezelf. Kies je wrok? Of kies je voor bevrijding? Dit schrijft Willem Glaudemans in Boek van Wonderen uit 2017. Voor vergeving ben je niet afhankelijk van de ander. Dit proces vindt binnenin plaats, zuivert jouw innerlijk van de pijnverhalen. De eerst stap op het pad naar vergeving luidt: kijk naar binnen, niet naar buiten (ego).

‘We kunnen onszelf heel gemakkelijk tot slachtoffer maken van onze eigen gedachten en gevoelens van schuld en schaamte om wat we gedaan hebben. Vergis je niet, we moeten de verantwoordelijkheid dragen voor onze daden, maar wanneer we blijven steken in het ongelukkige verhaal van wat we hebben gedaan, wanneer we onze identiteit opbouwen uit daden uit het verleden, onthouden we onszelf het geschenk van de transformatie.’ (Desmond & Mpho Tutu Het boek van Vergeving, 2014).

Sorry
Wat is vergeven en hoe doe je dat? Volgens Wikipedia is vergeving ‘het iemand niet meer kwalijk nemen van een ernstige daad. Deze daad overtreft het gewone en is iets waarvoor sorry zeggen niet afdoende is.’ Dat is de algemene opvatting. We voelen blijkbaar allemaal aan dat er daden zijn die meer vragen dan ‘het spijt me’.
         Vergeven is dan ook een meer religieus woord; veel verhalen, ook in het boek van vader en dochter Tutu, hebben een religieuze achtergrond. Vanuit de kracht die god meegeeft zijn ze in staat om de ergste gebeurtenissen te vergeven, hoe moeilijk het ook is. Zo vergeeft Mpho Tutu de moordenaar die hun huishoudster Angela in hun huis op gruwelijke wijze vermoordde. En de ouders die hun dochter verloren, vergeven de dronken automobilist die haar aanreed op een zebrapad, om vervolgens gezamenlijk door het land te trekken en hier lezingen over te geven.

Stap voor stap
In staat zijn om onszelf of de ander te vergeven vergt iets, vraagt veel. Vader en dochter Tutu leggen uit hoe je in vier stappen het pad van vergeven kan bewandelen, om onszelf en onze wereld te helen. De stappen vertonen overeenkomsten met de vier edele waarheden. De eerste stap bestaat uit het verhaal vertellen (het lijden), de tweede: de pijn benoemen (de oorzaak van het lijden). De derde stap is vergeving schenken (opheffen van het lijden) en de laatste het vernieuwen of loslaten van de relatie (het pad naar opheffing). Met deze vier stappen maken de schrijvers het proces concreet, tastbaar en praktisch. Vergeven vergt doorzettingsvermogen en het lef om jezelf te onderzoeken. Of zoals Glaudemans schrijft: ‘Vergeven is een innerlijk schoonmaakproces dat je onderneemt uit liefde voor jezelf.’
Het lijden en de pijn zit in de angsten of verlangens die je hebt, de hebzucht naar bijvoorbeeld liefde te voelen voor jezelf, of naar wraakzucht zoals hieronder beschreven in het verhaal over Zenkai en de zoon van de ambtenaar.

Overdag om voedsel bedelend, werkte Zenkai ’s nachts aan het graven van zijn tunnel. Toen er dertig jaren waren voorbijgegaan, was de tunnel 717 meter lang, 7 meter hoog, en 10 meter breed. Twee jaar voordat het werk af was, werd Zenkai gevonden door de zoon van de ambtenaar die hij had gedood; deze was nu een bekwaam zwaardvechter en kwam hem uit wraak doden. ‘Ik zal u graag mijn leven geven’, zei Zenkai. ‘Laat me alleen dit afmaken. Op de dag dat het klaar is mag u mij doden.’ Zo wachtte de zoon die dag af.
         Verscheidene maanden gingen voorbij, en Zenkai groef maar door. De zoon werd het nietsdoen moe en begon mee te helpen. Nadat hij meer dan een jaar geholpen had, kreeg hij bewondering voor de sterke wil en het karakter van Zenkai. Ten slotte was de tunnel klaar, en de mensen konden er gebruik van maken en veilig reizen. ‘Sla nu mijn hoofd eraf’, zei Zenkai. ‘mijn werk is gedaan.’ ‘Hoe kan ik het hoofd van mijn eigen leermeester afhakken?’ vroeg de jongere man met tranen in zijn ogen.’
(P. Reps, 1991) de Tunnel nr.60.

Vergeven is bevrijding, verbondenheid, de dader is het slachtoffer, en de slachtoffer de dader. Zenkai worstelt met zelfvergeving en de zoon worstelt met wraak. Dat geeft beiden richting aan hun leven. Op het laatst zijn ze één geworden, ze zijn samen tot elkander gekomen. Geen dader, geen slachtoffer. Er is leegte, beide rivieren zijn in beweging samengekomen. Er is een transformatie ontstaan richting bevrijding. De jongere man ontwikkelt een mate van compassie en bewondering voor Zenkai tijdens hun reis door de tunnel. Zenkai is nu klaar om te sterven omdat hij in het reine is gekomen en zichzelf heeft vergeven.

Drie vragen
Svenja Flasspöhler beschrijft haar levensverhaal waarin het thema vergeven centraal staat. Zij stelt zich drie vragen: betekent vergeven begrijpen? betekent vergeven liefhebben? betekent vergeven vergeten? Zij probeert haar moeder te begrijpen die haar op jonge leeftijd heeft verlaten. Ze doet dat binnen de context van de maatschappij, de omgeving van haar moeder en het individuele. ‘Ik kan alleen maar gissen en steeds maar weer proberen te begrijpen. Wat had ik in haar plaats gedaan? Zou ik, als ik zo ongelukkig was als zij toen kennelijk was, net zo hebben gehandeld?’ Ze is niet uit op een antwoord, dat is onmogelijk, ze is immers niet haar moeder.
         Voor mij betekent vergeven een zenweg om in het reine te komen met mezelf, de ander en de omgeving. Om van bubbels puntjes te maken en om compassie te ontwikkelen, zodat ik zelf streef duurzaam gelukkig te kunnen zijn en dat anderen ook toewens. Ik denk dat regelmatig mediteren, werken met een koan, minstens eens per jaar op sesshin gaan, rituelen uitvoeren en boeken lezen, bijdragen aan het proces van vergeven en de mate van vergevingsgezindheid. Het woord vergeven zou je kunnen vervangen door compassie. Compassie betekent eveneens dat je voor jezelf én de ander al het goede wenst, ondanks de omstandigheden.

Van 29 april - 5 mei 2019 organiseert Zen.nl Den Haag een zenretraiteweek (sesshin) in de Slangenburgabdij nabij Doetinchem. Een Teis-ho zal het thema ‘Zen en de kunst van het vergeven’ bespreken. Waar we de vragen bespreken: Is vergeven begrijpen? Is vergeven liefhebben? Is vergeven vergeten?

ZenActueel Blog

Aanbevolen links:
Zen Incompany
Zen.nl winkel

ZenActueel nieuwe artikelen

Van hernia tot zen

Wat is angst en hoe er mee om te gaan

Ik geloof dat ook kinderen behoefte hebben aan momenten van rust en zelfreflectie

Experiment: Zie alles als een droom

Door zen heb ik ingezien dat het leven draait om de verbindingen die je maakt

Recensie Nexus van Yuval Noah Harari