ZenActueel:
Iedere dag inspiratie voor een zenvol leven
Zen, meditatie, wijsheid en dialoog (2)
De dialoog van Plato tot David Bohm
Wat leren zen en de dialoog mij over wijsheid?
Arthur Nieuwendijk,
Zen.nl Amsterdam
Dit is deel 2 van de lezingtekst gehouden tijdens de afgelopen zenleraren-opleidingsdag waarin Arthur vertelt hoe zijn jarenlange filosofiestudie hem niet de gezochte wijsheid bracht, die hij later wel vond in zen, meditatie en de dialoog. Klik hier voor deel 1.
Niet elke dialoog is een
zendialoog. Wat maakt een dialoog tot een zendialoog? Een dialoog is een zendialoog als de dialoog het doel heeft om de omstandigheden te creëren waarin behalve nieuwe inzichten ook meer harmonie kan ontstaan. Dit is de dialoog zoals
David Bohm die voor ogen heeft.
En die verschilt nogal van, bijvoorbeeld, het socratisch gesprek. Want het socratisch gesprek is een dialoog die beoogt overeenstemming te bereiken. Dat brengt mij bij het verschil tussen harmonie en overeenstemming.
Het socratische gesprek in vijf stappen
Laat ik eerst iets zeggen over het socratisch gesprek. Het socratisch gesprek is een gespreksvorm geïnspireerd op de methode die Socrates toepaste om zijn gesprekspartners tot inzicht te brengen. Het socratisch gesprek veronderstelt, net als Socrates, dat het inzicht al in ons aanwezig is. De specifieke gespreksvorm faciliteert het geboren worden van dat inzicht. Het inzicht is geboren wanneer er consensus is. Het socratisch gesprek bestaat uit vijf stappen die ik kort zal noemen. De eerste stap is het formuleren van de vraag. Wat gaan we onderzoeken? Daarna wordt er gezocht naar een voorbeeld. Het achterliggende idee is dat wijsheid pas wordt geboren door reflectie op een concrete, eigen ervaring. De derde stap is dat alle deelnemers zich verplaatsen in de voorbeeldsituatie, maar met hun eigen karakter en gewoonten. In de vierde stap geven alle deelnemers een antwoord op de uitgangsvraag en beargumenteren hun antwoord. En vervolgens worden sprekers geconfronteerd met tegenstrijdigheden in hun uitspraken en tussen hun uitspraken onderling. In de laatste stap wordt de consensus gezocht. De methode die daarvoor gebruikt wordt is regressieve abstractie: het terugdenken naar de eigen overtuigingen die onder eerdere uitspraken liggen. Waar gaat het in essentie over? Wat gaat jou hier werkelijk aan het hart? En dat leidt tot een evaluatie: wat leren we hieruit en hoe willen we ons in de toekomst gedragen?
Het socratisch gesprek is een gespreksvorm die geïnspireerd is door gesprekstechnieken van Socrates en die met Socrates de intentie gemeen heeft om wijsheid geboren te laten worden. Leonard Nelson, de bedenker van het socratisch gesprek hechtte veel belang aan de consensus waar het socratisch gesprek toe moet leiden. Omdat consensus een criterium is voor de geboorte van de wijsheid.
Consensus en wijsheid
Het is de moeite waard om hier even bij stil te staan: consensus als criterium voor de geboorte van wijsheid. Wat zegt dat precies? Het zegt dat als ieder van ons zijn of haar individuele belemmeringen weet te overwinnen, dat we dan allemaal tot hetzelfde inzicht komen. We zien of aanschouwen dan allemaal hetzelfde. Wijsheid wordt niet gecreëerd, maar wijsheid wordt ontvangen. Het socratisch gesprek helpt ons om die geestestoestand te ontwikkelen die ons in staat stelt om de wijsheid te ontvangen. En als dat gebeurt, dan ontstaat er een gevoel van verbondenheid. Maar het is en het blijft een verbondenheid tussen verschillende en van elkaar afgescheiden individuen.
Het socratisch gesprek faciliteert het proces dat tot doel heeft om consensus te bereiken, en het gebrek aan consensus, onenigheid, wordt gezien als een symptoom van het ontbreken van inzicht. Wanneer ieder van ons zijn of haar individuele beperkingen zou kunnen wegnemen, dan zouden we allemaal hetzelfde ‘zien’, dan zou de wijsheid in ieder van ons geboren worden. Overeenstemming rust op de idee van wijsheid die je ontvangt, die je kunt bezitten.
Waar we dan nu op uitkomen is dat streven naar consensus, naar overeenstemming, stevig geworteld is in een fundamentele afgescheidenheid van degenen die naar overeenstemming streven, een afgescheidenheid die ook nooit overwonnen wordt, omdat de overeenstemming deze nu juist veronderstelt. Om het zo kort en krachtig mogelijk te zeggen: het streven naar overeenstemming veronderstelt en bestendigt verdeeldheid. Overeenstemming is een vorm van dualiteit.
De dialoog volgens David Bohm
De
dialoog zoals David Bohm die schetst is heel anders. Er is geen doel. Dat wil zeggen, de dialoog hoeft nergens toe te leiden en al helemaal niet tot overeenstemming. Het gaat ergens anders over. Het gaat niet om overtuigen. Het gaat niet om tegenstrijdigheden in je uitspraken. Het gaat om de ruimte te openen om te zeggen wat je te zeggen hebt. En of ik het er mee eens ben of niet, is van geen belang. Het uitgangspunt is dat als ik het hoor, ik er beter van word. Leren horen wat er gezegd wordt is een belangrijk onderdeel van deze vorm van dialoog, maar op dat aspect wil ik nu niet dieper ingaan.
Ik wil mijn aandacht richten op de vraag: Hoe kun je beter worden van het horen van meningen waar je het misschien niet mee eens bent en die je misschien zelfs tegenstaan?
Omdat het in jezelf kunnen laten bestaan van al die verschillende meningen en invalshoeken je in staat stelt om steeds nieuwe en meer flexibele manieren van reageren te ontwikkelen. En de flexibiliteit van je reacties leidt niet tot overeenstemming, maar creëert harmonie. Harmonie is wijsheid die gedaan wordt. En harmonie kan alleen ontstaan bij het gelijktijdig aanwezig zijn van verschillende en soms zelfs tegengestelde inzichten en perspectieven. Zoals er in de muziek pas sprake kan zijn van harmonie wanneer er verschillende tonen gelijktijdig klinken.
De paradox van consensus
Het is wat paradoxaal als je erbij stilstaat. Het streven naar consensus is ogenschijnlijk een streven naar eenheid, maar leidt onvermijdelijk tot verdeeldheid en een bevestiging van onze dualiteit. Terwijl het streven naar harmonie onenigheid niet probeert weg te nemen, maar haar erkent als een bron van vitaliteit, haar absorbeert en integreert en daardoor ons vermogen voedt om op steeds nieuwe en flexibele manieren te reageren, wat onze afgescheidenheid juist opheft.
Harmonie door Non-dualiteit in de praktijk
Deze vitaliteit heb ik sterk ervaren in mijn gesprekken met
Rients die geleid hebben tot ons boek
Non-dualiteit in de praktijk. Een boek dat niet probeert kennis over te dragen, te overtuigen of consensus te bewerkstelligen, maar dat de getuige is van gesprekken die uit het niets ontstonden en die zichzelf vormden en verbonden. Een proces waarin ik een diep gevoel van harmonie heb ervaren.
Ik heb de wijsheid gevonden. En ik raak haar ook steeds weer kwijt. Wat de dialoog mij heeft geleerd over wijsheid is dat je wijsheid niet ontvangt of bezit, maar dat je wijsheid doet. Samen. Wijsheid is iets wat je samendoet. Steeds weer opnieuw. En soms lukt dat beter, en soms lukt het niet.
De dialoog in de praktijk
Een deel van mijn dagelijkse
dialoogtraining heb ik ontvangen van mijn moeder. In het verzorgingshuis waar ze het laatste jaar van haar leven zat. Ze zat in het verzorgingshuis omdat ze dement was. Ik ging regelmatig naar haar toe. En elke keer weer dwong zij mij om de horizonten die mij belemmerden weg te nemen en nieuwe en flexibele manieren van reageren te ontwikkelen. Zo kwam ik, bijvoorbeeld, op een middag haar kamer binnen. Ik vroeg hoe haar dag was. “Niet goed,” zei ze, “vanochtend is er een man geweest en die heeft de keukenkastjes weggehaald.” Ze wees naar de plek op de muur boven het aanrecht. “Hij heeft het me helemaal niet gevraagd, ik wilde het niet en hij heeft het toch gedaan. Ik vind het heel naar.” Ik draaide mijn hoofd en ik herinner me mijn onmiddellijke verwarring: Waren daar keukenkastjes? Ik zie geen gaten? Hebben ze die meteen al zo netjes weggewerkt? Ja, nee! Er zijn daar nooit keukenkastjes geweest! En op het moment dat ik me dat realiseerde, voelde ik een sterke drang om haar dat te zeggen, om mijn moeder erop te wijzen dat daar nooit keukenkastjes hebben gehangen. Ik voelde de diepgewortelde drang naar consensus, naar overeenstemming over hoe het werkelijk is, een drang die geruisloos samengaat met veronderstelling dat consensus geruststelt en alles oplost.
In harmonie met mijn moeder
In het verzorgingshuis heb ik keer op keer ervaren dat het streven naar consensus direct leidt tot de ervaring van tegenover elkaar staan, van afgescheiden zijn, en in het geval van mijn moeder betekende dat ook onmiddellijk het verlies van contact met haar.
Mijn moeder leerde mij te improviseren, door haar wereld en mijn wereld, hoe onverenigbaar ook, gelijktijdig naast elkaar te laten bestaan. Onvoorspelbaar, zonder houvast, elke stap een nieuwe stap, samen een dans schuifelend die we allebei niet kenden. En in die improvisatie ontstond soms harmonie. Wijsheid die werd gedaan. En die fragiel en kwetsbaar is. Je kunt haar niet bezitten, want zodra je probeert je haar toe te eigenen is ze weg.
Dankbaar, harmonieus en divers
Waarom zijn we vandaag hier? Waarom ben ik hier? Ik ben hier niet om jullie te vertellen hoe het is, om kennis die ik nu bezit aan jullie over te dragen, zodat jullie die kennis vervolgens ook bezitten. Ik ben hier niet om jullie te overtuigen van mijn gelijk, ik ben hier niet voor consensus. Ik ben hier vanwege onze diversiteit. Ik ben hier vanwege het vermogen dat wij als groep hebben om juist door onze diversiteit tot harmonie te komen. In mijn leven heb ik nooit eerder deel uitgemaakt van een groep die dat zo goed kan. Of het nu
ziopdagen zijn, of
sesshins, of andere bijeenkomsten, ik ervaar dat elke keer weer. De wijsheid die we samendoen. Steeds weer opnieuw. En daarvoor ben ik jullie zeer dankbaar.
Extra data voor komende eendaagse Dialoogtraining:
Vrijdag 1 november Zen.nl Eindhoven
reserveer hier een plaats in Eindhoven op 1 nov. (nog 2 plaatsen beschikbaar)
Donderdag 14 november Zen.nl Amsterdam
reserveer hier een plaats in Amsterdam op 14 nov. (nog 8 plaatsen beschikbaar)
Van hernia tot zen
Wat is angst en hoe er mee om te gaan
Ik geloof dat ook kinderen behoefte hebben aan momenten van rust en zelfreflectie
Experiment: Zie alles als een droom
Door zen heb ik ingezien dat het leven draait om de verbindingen die je maakt
Recensie Nexus van Yuval Noah Harari