ZenActueel:
Iedere dag inspiratie voor een zenvol leven
De koan (deel 2)
Leren zoveel mogelijk antwoorden te vinden
De koan is de meditatieve trainingsmethode uit de zentraditie voor het ontwikkelen van een open, creatieve en flexibele geest. Mediteren met een koan is eigen aan de Rinzai zentraditie. Rinzai is een van de twee grote zenscholen in Azië, de andere grote school is de Soto-school waar ze vooral op de ademhaling letten tijdens het mediteren.
Rients Ritskes,
Zen.nl Nederland
De koan is een uniek product van de zentraditie. In mijn nieuwe boek Zen en onzin van het leven, dat in de zomer van 2020 verschijnt bij uitgeverij Asoka, geef ik een moderne interpretatie van deze eeuwenoude spirituele methode. De komende maanden publiceren we in ZenActueel een aantal voorpublicaties uit het boek, dit is deel 2. Voor deel 1, klik hier.
Creatief leren denken door mediteren met een koan
In koan gaat het echt om het ontwikkelen van de creativiteit in ons denken. In cursusgroepen heb ik experimenten gedaan met algemene vragen als: ‘Wat is de functie van een theekop?’ De ervaring leert dan dat iedereen op drie antwoorden komt, maar sommigen wel op vijftien. Waar het om gaat is dat je door koanstudie sneller op vijftien antwoorden komt. Vervolgens vraag ik de cursisten om hun antwoorden voor te lezen. Dan blijkt dat ze bij bijna alle antwoorden het gevoel hebben dat zij dat ook hadden kunnen bedenken. Doorgaans zijn het vrij voor de hand liggende antwoorden. Sommigen geven als antwoord dat een theekop kan dienen als een kunstvoorwerp. Hooguit één op de tien bedenkt dat, maar iedereen vindt het een logisch antwoord. Toch is niet iedereen in staat daar uit zichzelf op te komen. Waarom is het zo nuttig om veel antwoorden te kunnen bedenken? De kans dat het goede antwoord erbij zit, en daarmee bedoel ik het in jouw omstandigheden meest functionele antwoord, is dan groter dan wanneer je er maar een paar kunt bedenken. Het beperkte aantal antwoorden dat de meeste mensen kunnen bedenken gaat vaak over de platgetreden paden in het leven. Dat is niet creatief. In staat zijn om met creatieve antwoorden te komen is daarom zeer heilzaam. Denken dat jij het ook wel had kunnen bedenken is niet hetzelfde als het ook werkelijk zelf bedacht te hebben. Die vaardigheid leer je van koanstudie: ongehinderd en ongeremd brainstormen met jezelf. Wat verhindert dat? Tegenwoordig ontwikkelen we heel veel techniek maar toch relatief weinig wijsheid. Wijsheid wordt wel ontwikkeld, maar wordt veel minder verspreid dan techniek. Dat komt doordat we wel weetjes delen via de techniek, maar geen vermogens. Ik zou je alle koan-antwoorden wel kunnen geven, maar daarmee heb je nog niet het vermogen om zelf op die antwoorden te komen. Een vermogen moet je trainen. Wijsheid is niet: weten. Wijsheid is: kunnen. Wat kunnen? Adequaat kunnen reageren in iedere situatie, met als doel het welzijn van jou en je omgeving. Dat is wijsheid. Vaak verstaan we onder wijsheid ‘veel weten’, maar het gaat veel meer om het vermogen om onbewust in een fractie van een seconde alle mogelijkheden te overzien. Het onbewuste is ongeveer duizend keer zo snel als het bewustzijn. Door koanstudie leer je met de snelheid van het onbewuste alle alternatieven te overzien. Daardoor kun je veel adequater reageren dan wanneer je vanuit je relatief langzame bewuste denken reageert
Demonstratie koan
Ik gebruik vaak als demonstratiekoan ‘Wat hoor je?’ en dan tik ik drie keer met een lepeltje tegen een kopje. Daar krijg je dan heel veel verschillende antwoorden op. Al die antwoorden zijn goed, alle antwoorden noemen we goed. Er is geen goed en fout, alleen er zijn wel meer en minder rake antwoorden. Het veronderstelt steeds die paardensprong, dat andere niveau. Soms is dat andere niveau zeer voor de hand liggend en wordt het daardoor juist door niemand gevonden. De ingenieur zegt: ‘Trilling’, de muziekleraar zegt: ‘Muziek’, de huisvrouw zegt: ‘Een lepeltje dat tegen een kopje tikt’. Alle drie de antwoorden zijn juist. Maar zijn ze ook origineel? Niet echt. De huisvrouw heeft dan nog het meest originele antwoord. Dat zegt iets over het woord ‘origineel’. ‘Origineel’ betekent ‘oorspronkelijk’, maar het betekent ook ‘uniek’. Een beetje vreemd misschien, want origineel betekent dus zowel iets ouds als iets nieuws. Het betekent vooral ‘op een authentieke manier bijzonder’. In de tientallen jaren dat ik deze demonstratiekoan heb gegeven, is het nog maar één keer voorgekomen dat iemand zijn eigen kopje oppakte en mij nadeed. Dat was tot dan toe het beste antwoord. Omdat dat het meest origineel is, maar er is ook durf voor nodig. Wij denken namelijk dat als we een vraag krijgen, dat we dan met woorden moeten antwoorden, maar dat staat nergens. Iemand anders uit diezelfde groep zei: ‘Ja, dat antwoord had ik ook wel bedacht, maar ik durfde het niet’. Er is durf voor nodig om die paardensprong te maken. Op een gegeven moment werd ik een beetje moe van het antwoord en dit verhaaltje, en vroeg ik me af of ik op deze vraag nog een beter antwoord zou kunnen bedenken. En toen kwam als antwoord: het tikken van een klok. Twee of drie dagen later had ik een
introductiegroep zenmeditatie en daar zat een hoogleraar creativiteit in die als eerste en enige precies dit antwoord bedacht. Dat was de tweede keer dat er een 10-antwoord kwam op de vraag: ‘Wat hoor je?’ Voor mij wist hij niet alleen een hoop over creativiteit, maar kon hij ook echt creatief denken.
Van hernia tot zen
Wat is angst en hoe er mee om te gaan
Ik geloof dat ook kinderen behoefte hebben aan momenten van rust en zelfreflectie
Experiment: Zie alles als een droom
Door zen heb ik ingezien dat het leven draait om de verbindingen die je maakt
Recensie Nexus van Yuval Noah Harari