ZenActueel:
Iedere dag inspiratie voor een zenvol leven
De koan (deel 1)
De koan is de meditatieve trainingsmethode uit de zentraditie
voor het ontwikkelen van een open, creatieve en flexibele geest
Rients Ritskes,
Zen.nl Nederland
De koan is een uniek product van de zentraditie. Het is een beproefde methode om een open geest te ontwikkelen. In mijn nieuwe boek
Zen en onzin van het leven, dat in de zomer van 2020 verschijnt bij uitgeverij Asoka, geef ik een moderne interpretatie van deze eeuwenoude spirituele methode. Ik beschrijf hoe de koan is ontstaan en wat er zo bijzonder en uniek aan is. Hoe de methode werkt laat ik vervolgens zien met koans uit de traditie en met nieuwe koans uit mijn eigen verzameling. De komende maanden publiceren we in ZenActueel een aantal voorpublicaties uit het boek.
Hoe zijn koans ontstaan?
Koans zijn ontstaan doordat zenmeesters spontaan in hun contact met leerlingen vragen stelden en op die vragen een ander antwoord wensten dan het oppervlakkige juiste. Koans zijn alledaagse vragen waarop een niet-alledaags antwoord wordt verwacht. De kunst van het koanspel is dat je zo subtiel leert luisteren dat je hoort welk antwoord wordt verwacht. Het oppervlakkige of het creatieve. Ik kan de beroemde koan ‘Waar kom je vandaan?’ voorleggen. ‘Ik kom uit Friesland’ zou je kunnen zeggen. Dit is een goed antwoord als je uit Friesland komt, maar als je scherp luistert, kun je horen of iemand met deze vraag een spirituele of een praktische bedoeling heeft. Als de vraag wordt gesteld in een alledaagse gesprekssituatie, dan zeg je: ‘Uit Friesland, dat kun je vast wel aan mijn accent horen’. Maar als je vermoedt of aanvoelt dat er gevraagd wordt naar de oorsprong van het bestaan in plaats van naar de plaats waar je oorspronkelijk vandaan komt, dan kun je heel anders antwoorden. Dan kun je bijvoorbeeld zeggen: ‘Ik kom van waar geen einde aan het land is’. Als iemand zo’n antwoord geeft op een vraag die een dergelijk antwoord beoogt, dan heb je een bingo. Een overeenstemming. Een koan is altijd een cryptische vraag met spirituele diepgang. Zelfs hele gewone vragen die niet raadselachtig lijken kunnen de functie hebben van een koan. Welbeschouwd kan elke vraag worden behandeld als een koan. Het is van de intentie waarmee je de vraag bestudeert en probeert te beantwoorden afhankelijk of iets al dan niet een koan is. Cryptogrammen maken gebruik van intellectuele weetjes. Ze vragen naar intellectuele paardensprongen in het denken. Spirituele diepgang wil zeggen dat je in staat bent meerdere waarheidsniveaus te integreren in het vraag- en antwoordspel. Een paardensprong is hier een mooi symbool van. In het schaakspel gaat een paard twee velden vooruit en een veld naar rechts of links. Dit is niet de normale lineaire manier van werken. Onverwachts naar links of onverwachts naar rechts. Voor mij staat de paardensprong symbool voor anders denken dan alle andere stukken op het schaakbord, maar vooral ook voor de integratie van meerdere waarheidsniveaus. Je kunt de dingen letterlijk opvatten en je kunt de dingen figuurlijk opvatten. De uitdaging is wanneer iemand iets letterlijk bedoelt het als letterlijk op te vatten en wanneer iemand iets figuurlijk bedoelt het als figuurlijk op te vatten. Sommige mensen zijn niet in staat te switchen van letterlijk naar figuurlijk, of ze lijken dit niet te willen. Maar als je goed kunt communiceren met iemand, dan hoort de ander aan jou wanneer je het letterlijk of figuurlijk bedoelt. Dan hoef je dat er niet bij te zeggen. Dan hoor je dat aan elkaar. Door emotioneel te switchen van letterlijk naar figuurlijk komt iets wat letterlijk misschien dom lijkt figuurlijk als grappig over. Als je bewust kunt switchen, kun je goed communiceren in normale relaties. De koan is een variatie op dit thema, alleen gaat het dan niet om letterlijk of figuurlijk taalgebruik, maar om alledaags of spiritueel taalgebruik. Alledaags en spiritueel taalgebruik hebben natuurlijk alles met elkaar te maken. Bij spiritueel taalgebruik manifesteert de universele taal zich als symbolentaal in het alledaagse taalgebruik. De vraag ‘Waar kom je vandaan?’ is een leuke start van een gesprek, maar je werkelijke interesse gaat, als je echt iets wilt weten over iemand, natuurlijk verder dan te weten uit welke provincie iemand komt. Je zou op die vraag ook kunnen antwoorden: ‘Ik kom uit een gereformeerd nest’. Iemand die je vraagt waar je vandaan komt zal minstens even geïnteresseerd zijn in je antwoord ‘Uit Friesland’ als in je antwoord ‘Uit een gereformeerd nest’. Koanstudie is een training om meerdere dimensies van vragen snel te leren onderkennen door gemakkelijk en doelbewust te switchen van het ene niveau naar het andere. Als je goed en bewust kunt switchen, kun je creatiever en constructiever met taal omgaan. En als je creatiever met taal kunt omgaan, kun je creatiever met jezelf en je omgeving omgaan.
Van hernia tot zen
Wat is angst en hoe er mee om te gaan
Ik geloof dat ook kinderen behoefte hebben aan momenten van rust en zelfreflectie
Experiment: Zie alles als een droom
Door zen heb ik ingezien dat het leven draait om de verbindingen die je maakt
Recensie Nexus van Yuval Noah Harari