ZenActueel:
Iedere dag inspiratie voor een zenvol leven
Spontaniteit en zencirkels
Hetzelfde denken, voelen en doen is een hele kunst. Dat ondervonden deelnemers aan een cursus enso schilderen. En wat heeft dat met spontaniteit te maken?
4 en 5 oktober is er een tweedaagse workshop Enso (zencirkels) schilderen bij Zen.nl Westdorp, zie:
https://www.zen.nl/westdorp/enso-workshop.html
Arno Groote, Zen.nl Groningen
Spontaniteit is wat mij betreft een kenmerk van een verlicht iemand. Het begrip verlichting wordt daardoor ook minder mysterieus. Spontaniteit is immers iets wat we maar al te goed herkennen, zoals we een jong kind vaak zien als spontaan. De open blik, de overgave in het contact en het volledig aanwezig zijn als het lacht of huilt. Het kind ontdekt de wereld via de eigen impulsen, dat is zijn manier van leren.
Een spontaan iemand is congruent in denken, voelen en handelen. Zo iemand denkt niet iets anders dan zij of hij voelt. Ook handelt een spontaan mens niet anders dan hij denkt. Uit dit gedrag spreekt een grote mate van oprechtheid; zo iemand is echt, niet gekunsteld of gemaakt.
Iemand kan ook spontaan een vaardigheid uitoefenen, een muziekinstrument bespelen, of zen beoefenen. Zo iemand beoefent zijn vaardigheden creatief, aandachtig en doelgericht. Dat is iets anders dan impulsief. Hoe je aan je doel werkt, bepaalt de kwaliteit van het handelen – schilderen, muziek maken, mediteren – en dat is belangrijker dan alleen het uiteindelijke resultaat.
Speels
Spontaniteit impliceert ook dat je nieuwe uitdagingen moedig aangaat. In die zin kun je zeggen dat spontaniteit de uitkomst is van het leerproces van impulsiviteit naar creatieve doelgerichtheid. De nadruk ligt op de manier waarop je een vaardigheid leert beheersen en beheerst. Iemand staat open voor wat zich in het hier en nu aandient en handelt ongeforceerd, flexibel, open en soms speels. Het gaat dus meer om de weg dan het resultaat.
Op onze weg komen we ook onverwachte gebeurtenissen tegen. Zaken die ons verrassen, beangstigen of belemmeren onze doelen te halen. Als we creatief kunnen inspelen op deze onverwachte situaties is dat ook een teken van spontaniteit. In een van de lessen heb ik daar een experiment mee gedaan. De studenten kregen de opdracht een voor een, voor het oog van de groep, een enso (Zen cirkel) te schilderen.
Zij kregen eerst het werk te zien van Kazuaki Tanahashi, een bekend kunstenaar, die met zijn enso’s wereldwijde bekendheid heeft gekregen. Zo maakte hij in 1993 een enorme enso voor een conferentie over ontwapening, de Cirkel voor de vrede. En ook schilderde hij een enso ter gelegenheid van de honderdste verjaardag van het Parlement van Wereldreligies. Voor dit evenement maakte hij het grootste penseel ter wereld dat een meter tachtig lang was en achtenzestig kilo zwaar. Het werk dat hij ermee maakte, hing aan een gebouw van drie verdiepingen, zo groot was het.
Terug naar de studenten. Eerst moesten die een
warming up doen, omdat ze het maken van een cirkel niet te lichtvaardig moesten opvatten. We zouden niet zomaar een cirkel gaan maken, maar een Cirkel! Ze moesten zich inbeelden dat met hun hele arm te doen, dus niet slechts met een nonchalante polsbeweging. Hun hele lichaam moest meedoen, met volledige aandacht. Ook het penseel in de inkt dopen zou niet slechts een functionele handeling worden. Met al hun creativiteit moesten ze schatten hoeveel inkt nodig zou zijn om de enso tot zijn recht te laten komen. Niet te veel inkt, maar ook niet te weinig. En misschien moest het penseel niet in zijn geheel in de inkt gedoopt worden, maar alleen zijlings. Ook het moment voordat het penseel daadwerkelijk het papier zou raken was van cruciaal belang. De kunstenaar moet de tijd nemen om zich een moment helemaal te focussen op die komende handeling. Ik vroeg van alle aanwezigen een meditatieve houding, stilte en aandacht. Alle zintuigen van iedereen waren gericht op wat er zou gaan gebeuren, op alle details die de uitkomst zouden beïnvloeden.
De studenten konden beginnen. De eerste kon haar penseel bij mij komen ophalen, om vervolgens in het midden van de zaal haar aandacht en spontaniteit tot expressie te brengen. Het penseel was echter een kwast, zo’n doodnormale kwast die je bij de Action haalt. En geheel onverwacht zag de studente dat de kwast vastgebonden werd aan een lange stok. Nu moest ze, anders dan wat ze had geoefend, vanaf een hoogte haar cirkel gaan trekken. Dat zou de controle over het werk sterk bemoeilijken. Haar oefening begon…
De tweede student kon zijn penseel komen ophalen en liep ineens naar het aanrecht toe waar de eerste studente de kwast aan de stok had neergezet. Hij veronderstelde dat hij hetzelfde instrument zou gaan gebruiken. Niets was minder waar! Ik riep hem bij me en gaf hem het kleinste penseel dat ik had meegenomen. De breedte van het penseel was nog geen halve centimeter. Een schril contrast met de kwast van zijn voorgangster. Zijn oefening begon…
De derde student kwam haar penseel ophalen. Maar haar instrument bleek niets weg te hebben van een kwast of penseel, het was een schuursponsje. Na een korte herbezinning begon zij…
De vierde student was aan de beurt en kreeg een stuk keukenpapier. Ook hier werd van te voren de tijd genomen om de opdracht met dit materiaal tot een goed einde te brengen. Uiteindelijk vouwde zij het papier, rolde het op en vouwde het nogmaals dubbel en begon te werken met de stompe kant van het gevouwen keukenpapier…
De vijfde student kreeg een wc borstel…
De laatste student kreeg een stuk onkruid van mij, dat op een zeer speciale manier vastgehouden moest worden, en dit resultaat opleverde …
Resultaten
Niet iedereen toonde zich tevreden over zijn of haar resultaat. Het had in veel gevallen toch anders uitgepakt dan verwacht. Het materiaal werkte niet zoals gehoopt. Er zat een rare knik in de enso. Of ze moesten ineens hun idee bijstellen toen het penseel klein bleek te zijn, terwijl ze dachten met een dikke kwast te mogen werken.
Mooi was dat ondanks dat kleine penseel tóch de grote cirkel werd getrokken die voor de brede kwast was gevisualiseerd. Het resulteerde in een grote enso met een heel dunne lijn, waarbij je kunt zien dat de inkt snel uit het penseel verdween. Of de enso werd juist heel dik, zonder gewenste spatjes ernaast, in de oefening met het schuursponsje.
De toiletborstel indopen bleek een kunst op zichzelf. De inkt bleek niet te blijven zitten. De borstel raakte niet goed verzadigd, wat bij het dagelijks gebruik goed van pas komt, maar een ware uitdaging vormt als je een enso wilt maken. En de controle over het stuk onkruid was ver te zoeken, ook al hield de schilder het plantje met de vingers bij elkaar.
Rafelrandjes
Het liep dus allemaal net wat anders dan in de eerste instantie werd gedacht. En ook hoe het in de eerste instantie door mij was voorgesteld. Geen van de resultaten zag eruit zoals het werk van Kazuaki Tanahashi. En daarom kreeg iedereen een tien!
Vaak lopen dingen in ons leven net even anders dan we eerder hadden gedacht of gehoopt. Vaak lopen dingen in ons leven ook anders dan anderen die voorstellen, met teleurstelling, verdriet, angst of boosheid tot gevolg. Hoe kritisch kunnen we zijn op onszelf als we niet het gewenste resultaat bereiken? Hoe kritisch kunnen we zijn op anderen als die het door ons gewenste resultaat niet bereiken?
Toch zijn we hier, met al onze rafelige randjes. Onze vaardigheden kunnen schijnbaar altijd geperfectioneerd worden. En onze emoties overweldigen ons soms. Toch zijn we hier, zijn we samen en zijn we op weg… Niet voor deze onontkoombare waarheid vluchten, maar die met een open houding tegemoet treden… dat is zen.
In deze les groeide de waardering voor het eigen werk met de minuut. De eigen enso werd gezien als het resultaat van een creatief proces dat verrassende wendingen kende en vooronderstellingen aan het licht bracht. Dat proces ging door, ook toen het kunstwerk klaar was – in de reflectie op imperfectie. We kunnen niet altijd voldoen aan onze eigen idealen, dromen of wensen, en ook niet altijd aan de wensen van anderen. Wel voelden we door te reflecteren op imperfectie de kracht van spontane eenvoud. En die les gaat nog steeds door - de weg van moedig willen groeien in aandacht en creatieve doelgerichtheid.
4 en 5 oktober is er een tweedaagse workshop Enso (zencirkels) schilderen bij Zen.nl Westdorp, zie:
https://www.zen.nl/westdorp/enso-workshop.html
Van hernia tot zen
Wat is angst en hoe er mee om te gaan
Ik geloof dat ook kinderen behoefte hebben aan momenten van rust en zelfreflectie
Experiment: Zie alles als een droom
Door zen heb ik ingezien dat het leven draait om de verbindingen die je maakt
Recensie Nexus van Yuval Noah Harari