Kwetsbaarheid en ego

Rineke Dijkstra: Kolobrzeg, Polen 1992 en Jalta, Ukraine 1993

Eelco Smits Zen.nl Leeuwarden/Westdorp

‘We moeten ons ego, onze geest, leren doorzien. Wie zijn zelfbeeld, zijn ego doorziet, maakt zijn ego transparanter. Dit houdt in dat je in redelijke mate weet hoe anderen over je denken en vooral weet hoe je over jezelf denkt en dat je goed zicht hebt op de fraaie en minder fraaie kanten van jezelf. Hoe transparanter het ego, hoe groter het zelfinzicht en hoe meer de energie vrijelijk stroomt. In deze vrije energiestroom, vanuit en door onszelf ligt de bron van waar geluk.’

Uit: Leer voelen wat je wilt voelen, Rients Ritskes, blz. 113

In Museum De Pont voor hedendaagse kunst in Tilburg is een tentoonstelling te zien van portretten, die zijn gemaakt door de Nederlandse fotografe Rineke Dijkstra. Ruim twintig jaar geleden werd Rineke Dijkstra (Sittard 1959) internationaal bekend door een prachtige serie Strandportretten. Met deze ontroerende reeks foto’s van adolescenten gefotografeerd op het strand, wist zij thema’s als identiteit, kwetsbaarheid en waardigheid in beeld te brengen. Rineke maakte deze foto’s met een technische camera; deze zijn haarscherp en geven de kijker het idee oog in oog te staan met de afgebeelde jongere. Op het eerste gezicht lijken het gewone portretten. Gewone gezichten tegen een neutrale achtergrond geplaatst. Niets bijzonders. Maar die eenvoud bedriegt. Want je blijft ernaar kijken. Er ligt iets besloten in de portretten, dat intrigeert en de aandacht van de kijker vangt en vasthoudt. Wat is het aspect dat de aandacht trekt? Is het de blik, de houding, het licht?

Rineke Dijkstra was freelancefotograaf en deed vooral commercieel en redactioneel werk. Na een fietsongeluk was ze voor lange tijd aan haar bed gekluisterd. Tijdens de revalidatie-periode die volgde maakte ze een zelfportret. Ze legde zichzelf vast, net nadat ze in het zwembad een reeks baantjes had getrokken. Ook al had ze het gewild, ze was te moe om een pose aan te nemen; ze was vermoeid en kwetsbaar. Ze besefte, dat ze wat deze foto van haar zelf toonde, ook in anderen moest zien vast te leggen. Ze ging reizen naar Amerika, Polen, België, Engeland, weer Amerika, Oekraïne en Kroatië om te werken aan de Beach Portraits, die haar doorbraak zouden betekenen.




Vondelpark, Amsterdam, 19 juni 2005

De portretten in De Pont laten vooral jongvolwassenen zien. Ze zijn van dichtbij gefotografeerd en vaak ten voeten uit. Hun ogen verraden trots, verwondering, onzekerheid, schaamte, verlegenheid of vermoeidheid. Al deze emoties zijn in pure vorm aanwezig. Het zijn veelal zelfbewuste emoties. Om dergelijke emoties te ontwikkelen moet er sprake zijn van een besef van een ik en een afgescheiden omgeving. Zelfbewuste emoties zijn complexer en cognitiever dan basisemoties als verdriet, angst of plezier, omdat ze vaardigheden vereisen zoals: in staat zijn om te vergelijken, te evalueren en te beoordelen. Deze vaardigheden ontwikkelt een kind vanaf het vierde levensjaar. Een opgroeiend kind wordt zich bewust van zichzelf en weet dat het gezien wordt door de ander. Het gaat zijn prestaties vergelijken met die van andere kinderen. Dan krijgt het te maken met het verwerken van kritiek en complimenten en gaat de verschillen in prestaties gebruiken om zijn zelfbeeld te construeren.

Ego en aanwezigheid
Rineke Dijkstra weet een hele reeks universele emoties die horen bij het opgroeien, te verbeelden. Het intrigerende aan haar foto’s is, dat ze een tegenstelling voelbaar maken. De modellen staan niet geposeerd voor de camera in de gebruikelijke betekenis van het woord, maar zijn juist ontdaan van een pose. Ze staan voor de camera en als ze in een onbewaakt moment het oog van de ander vergaten, maakte Rineke Dijkstra de foto. Het idee over hoe de persoon zich wil laten zien verdwijnt naar de achtergrond. In de plaats van het ego komt meer en meer een natuurlijke aanwezigheid tevoorschijn. De energie gaat vrijelijk stromen.
         Tegelijk met de kwetsbaarheid van de emotie tonen de foto’s ook: Ik mag er zijn. Een gevoel van eigenwaarde, levendig en krachtig. Tegenstellingen verenigen zich als vanzelfsprekend. Kwetsbaarheid en kracht gevangen in één beeld. De magie van Rineke’s foto’s is dat ze de gewaarwording vorm is leegte oproepen bij de kijker. Het is de non-duale lading die de intensiteit verleent aan haar werk.
         Om zulke foto’s te kunnen maken, moet je je als fotograaf net zo kwetsbaar durven opstellen als je van je modellen vraagt. Dat moet je kunnen, dat moet je durven. Fotograferen is een kunst die veel laat zien over de ziel van de fotograaf. De foto is daarvan de spiegel waarin iedereen mag meekijken.

De tentoonstelling van Rineke Dijkstra is te zien tot en met 22 juli 2018 in Museum De Pont in Tilburg

ZenActueel home
ZenActueel archief

Aanbevolen links:
Zen Incompany
Zen.nl winkel

ZenActueel nieuwe artikelen

Van hernia tot zen

Wat is angst en hoe er mee om te gaan

Ik geloof dat ook kinderen behoefte hebben aan momenten van rust en zelfreflectie

Experiment: Zie alles als een droom

Door zen heb ik ingezien dat het leven draait om de verbindingen die je maakt

Recensie Nexus van Yuval Noah Harari