Natura Morta, G. Morandi, Olieverf op doek, 1951

De zen van Morandi

De Italiaanse kunstschilder Giorgio Morandi (1890-1964) heeft zich nooit beziggehouden met zen. Toch zijn de stillevens die hij heeft geschilderd doordrongen van zen. Het zijn kleine intieme schilderijen die bij de beschouwer stilte en contemplatie oproepen.

Volledige aandacht is waar het om gaat in de werkweek Zen en Creativiteit, die in Drenthe plaatsvindt van 13 t/m 17 augustus: www.Zen.nl/Westdorp

Eelco Smits, Zen.nl Westdorp en Zen.nl Leeuwarden

Het Belvédère, museum voor hedendaagse kunst in Heerenveen-Oranjewoud, wijdt momenteel een tentoonstelling aan Giorgio Morandi. Kunstkenners noemen Morandi de grootmeester van het stillevenschilderij. Zijn verstilde kunst maakt hem tot een artistieke zenmeester. Waarom is de term zen van toepassing op de schilderijen van Morandi? Het stilleven als thema kent een lange traditie en is een belangrijk genre in de Westerse kunst. Vooral in de zeventiende eeuw was het stilleven een populair onderwerp voor de Hollandse schilders. Een stilleven gaf de kunstenaar de gelegenheid om te laten zien hoe je een klein stukje werkelijkheid zo realistisch mogelijk kon weergeven. Binnen een afgebakende compositie kon de kunstenaar zich helemaal uitleven op het weergeven van de kleurrijke bollende vorm van een appel of de glinstering van een glazen vaas. Vakmanschap en aandacht waren volledig gericht op een natuurgetrouwe afbeelding van de waarneembare werkelijkheid.
Voor Morandi had het stilleven echter een andere functie. De schilder, die zijn hele leven met zijn drie zusters samenwoonde in Bologna en zich zelden buiten de stad vertoonde, leefde en werkte met de eenvoud en regelmaat van een monnik. Het stilleven werd voor Morandi dé manier om uitdrukking te geven aan wat hem bezighield. En dat was niet de werkelijkheid zo natuurgetrouw af te beelden, zoals zijn zeventiende-eeuwse collega’s ambieerden. Wat wilde Morandi dan? “Ik wil de kern raken, de essentie van de dingen.” Morandi wilde de werkelijkheid zo zuiver mogelijk benaderen, zonder vooropgezette ideeën en subjectieve percepties. Hij wilde weten wat tevoorschijn komt als je diep in iets doordringt. Eindeloos lang was Morandi in de weer potten, vaasjes en andere voorwerpen op verschillende manieren neer te zetten. Die andere opstellingen ging hij vervolgens schilderen. Zijn gehele leven bleef hij trouw aan deze manier van werken.
Elk stilleven dat uit zijn handen kwam, onthulde een nieuw antwoord op de koan: wat is de essentie der dingen? Morandi bezat het vermogen al zijn aandacht te richten op het schilderen van kleine en eenvoudige objecten die hij had uitgestald op een tafel in zijn atelier. Iedere vierkante centimeter van zijn schilderijen is doortrokken van aandacht. Je ziet gedempte fijnzinnige kleuren in perfecte harmonie. Zachte vormen, in een precieze eenheid gegroepeerd, gaan op in de achtergrond. De subtiel aangebrachte lichtinval versterkt de compositie en werkt onopvallend mee aan het ruimtelijk effect.

Morandi’s werk oogt bedrieglijk eenvoudig, maar het is ongelofelijk knap wat er op het doek gebeurt. Alleen vakmanschap dat gepaard gaat met volledige toegewijde aandacht, kan iets verklaren over de zeggingskracht van Morandi’s kunst. De schilder wist door te dringen tot de leegte der dingen en hij vond de volmaakte stilte. Oog in oog met een Morandi, resoneert deze stilte.

Volledige aandacht is ook waar het om gaat in de werkweek Zen en Creativiteit, die in Drenthe plaatsvindt van 13 t/m 17 augustus: www.Zen.nl/Westdorp