Recensie: Sapiens van Yuval Noah Harari

Simon, Zen.nl Haarlem. Nieuwe wetenschap leert ons dat het zelf, het “ik” niet bestaat – het is ons brein dat ons wijsmaakt dat we “iemand” zijn, schrijft Bas Heijne in het voorwoord van Homo Deus, het nieuwe boek van Yuval Noah Harari (41).

Dat lijkt verdacht veel op de boodschap uit het eeuwenoude Diamantsutra dat we op dit moment bij Zen.nl bestuderen.

Hij gaat verder: Wie we zijn en hoe we onszelf beleven is een constructie, die iedere vaste kern ontbeert – wanneer we in ons hoofd kijken, komen we veel tegen, maar geen ziel, en zelfs geen “zelf”.

Reden temeer om het eerste boek van deze door het boeddhisme geïnspireerde auteur te lezen waarin hij op bijzondere wijze het ontstaan beschrijft van de Homo Sapiens, wat ons zo uniek maakt in het dierenrijk en of wij onszelf wel kennen.

Cover van het boek

Een weinig belangwekkende diersoort

In een razend tempo reist de auteur van de oerknal - via miljarden complexe evoluties van organismen - naar de Afrikaanse chimpansee, die zo`n zes miljoen jaar geleden aan de oorsprong van de mensheid stond. Daaruit ontwikkelde zich ongeveer zeventigduizend jaar geleden het geslacht van de mensachtigen (Homo) waartoe ook de Homo Sapiens (denkende mens) behoorde. Deze was toen slechts een van de soorten onder vele andere menssoorten. Via een indrukwekkende evolutie ontwikkelde deze soort zich tot een steeds intelligenter wezen dat op de lange duur in staat was vuur te maken, wapens te vervaardigen en een taal te ontwikkelen. Uiteindelijk overleefde de Homo Sapiens na ongeveer tienduizend jaar de andere menssoorten en bleef het als enige soort binnen het menselijke geslacht bestaan.

Cognitieve Revolutie

Homo Sapiens heeft de wereld vooral veroverd dankzij de ontwikkeling van een unieke taal, redeneert de auteur. Hierdoor was deze soort in staat tot samenwerking, waarmee het zich voordelig onderscheidde van andere diersoorten. Het unieke aan onze taal is de flexibiliteit en de mogelijkheid om over denkbeeldige zaken te praten. In plaats van “Pas op, een leeuw !”, konden wij een verhaal bedenken en zeggen “De leeuw is de beschermgeest van onze stam”. In kort bestek laat de auteur vervolgens zien hoe we middels verhalen allerlei fictieve zaken organiseerden, zoals groepen, landen en tenslotte geld. Allemaal denkbeeldige zaken, die functioneren en ‘bestaan’ omdat we de capaciteit ontwikkelden om erin te geloven.

Leven in Illusies

Door gemeenschappelijk gedeelde ‘illusies’ konden steeds grotere groepen mensen met elkaar samenwerken, een gemeenschap vormen en macht ontwikkelen. Via de agrarische en veel later de wetenschappelijke revolutie heeft de Homo Sapiens een ongekende groei doorgemaakt en is het nu de absolute heerser van de planeet geworden.

‘Waarom blijft de homo Sapiens geluk najagen van subjectieve gevoelens en emotionele toestanden?’

Bijzondere aandacht is er voor het thema geluk, gedefinieerd als “subjectief welzijn”. De Homo Sapiens heeft in de loop der tijd voortdurend haar individuele verlangens afgestemd op de collectieve illusies. De relativiteit van geluk en de voortdurende jacht hierop is door de eeuwen nooit gestopt. Er is helaas geen enkel bewijs dat wij nu “gelukkiger” zijn dan de eerste vormen van de mensachtigen. Waarom blijft de Homo Sapiens geluk najagen van subjectieve gevoelens en emotionele toestanden? Dat komt omdat de meeste mensen zich zelf niet kennen en zich abusievelijk identificeren met hun gevoelens, gedachten, voorkeuren en antipathieën. Harari - zelf een geoefend beoefenaar van meditatie en geïnspireerd door boeddhisme - vraagt zich af of na de cognitieve revolutie de menssoort zichzelf wel beter kent.

Het boek eindigt in mineur waarbij Harari de Homo Sapiens verwijt zich te gedragen als “selfmade” goden die ontevreden en onverantwoordelijk gedrag vertonen, en niet weten wat ze zijn of wat ze willen. Dat toekomstscenario wordt verder uitgewerkt in zijn vervolgboek Homo Deus.

Deze laatste waarschuwing lijkt me voldoende reden om deze gemeenschappelijke illusies te blijven bestuderen en ons werkelijk zelf te leren kennen. Wellicht dat het bestuderen van het Diamantsutra ons hierbij kan helpen.