Nalatenschap van een respectloze zenleerling

Recensie van de zentrilogie van Janwillem van de Wetering

Simon van den Dries, Zen.nl Haarlem



Janwillem van de Wetering werd bekend als schrijver van de boeken over Grijpstra en de Gier, die verfilmd werden. Hij schreef ook kinderboeken. Daarnaast verdiende hij de kost als handelaar in textiel en chemicaliën. Voor ZenActueel is de zentrilogie het meest interessant.

Weinig Nederlandse schrijvers hebben zo goed de persoonlijke ontwikkeling in hun zenbeoefening beschreven als Janwillem van de Wetering (1931-2008). De zentrilogie, bestaande uit De legel spiegel (1972), Het dagende niets (1974) en de Zuivere leegte (2000), is een genot om te lezen. De boeken geven inzicht en wekken respect op voor een respectloze zenleering, zoals hij zich noemt in de ondertitel van het slotstuk van de trilogie.

Bootreis naar Japan
Als negenjarig jongetje ziet Janwillem de bommen vallen op zijn stad Rotterdam, en kijkt met argusogen hoe Joodse vriendjes worden afgevoerd. Als jongste telg uit een rijke Rotterdamse handelsfamilie ontwikkelt hij een bovengemiddelde belangstelling voor de zin van het leven.
         Als hij 26 jaar oud is, stapt hij in 1958 op de boot naar Japan en belt aan bij het Daitoku-ji Zen klooster in Kyoto. Hij vraagt de oude hoofdmonnik naar de zin van het leven. ‘Uiteindelijk – als je het perfecte inzicht hebt – zul je begrijpen dat het leven en de gezochte verlichting een grapje is’, krijgt hij te horen. En ‘dat je dat pas later ergens leert te begrijpen – niet nu, maar het zal komen.’

Janwillem wordt geaccepteerd als leerling en verblijft anderhalf jaar in het klooster. Hij doet op zeer eigen wijze mee aan het leven in het klooster, de sesshins en extreem zware meditatiesessies. Ondertussen blijft hij de avonturier, rookt sigaretten, drinkt whisky en klimt over de kloostermuur om de hoeren te bezoeken in de wilgenbuurt van Kyoto.
         Op een motor scheurt hij ‘s nachts halfdronken door de stad om vervolgens dagen opgesloten te zitten in het klooster en zijn hoofd te breken over de koans, in het Japans. Iets van zijn levensinstelling verandert; een acceptatie van het gebeuren in de wereld, een bereidwilligheid om aan het leven zo goed mogelijk mee te doen, hier en nu. Een begin van begrip is geboren als basis voor een latere bewustwording in Zen.

Amerika
In Het dagende niets beschrijft Janwillem zijn tijd in een zencommune in Maine (VS), waar hij de traditie voortzet van zijn dan inmiddels overleden oude Japanse zenmeester en zich aansluit als leerling van een Amerikaanse zenmeester. Het boek beschrijft een gevarieerde groep nieuwsgierige mensen die zoeken naar verlichting. Hij oefent intensief met koans, en na bijna tien jaar studie lost hij zijn eerste koan op. Hij schrijft: ‘voor de eerste keer valt het verschil tussen meester en discipel weg. Wie en wat je bent is vliesdun. De sluier scheurt. En de meester knikt. De stilte duur nog even en dan geeft hij je de volgende koan.’
         Na Amerika woont Janwillem van de Wetering in Colombia, Australië en Amsterdam. Uiteindelijk vestigt hij zich met zijn Colombiaanse vrouw weer aan de Noordoost kust van Amerika.

Een respectloze zenleerling
Regelmatig haalde hij zich de woede op de hals van zijn meesters als hij dronken thuis kwam of woedend tegen de meester uitviel als het antwoord op de koan weer niet goed genoeg werd bevonden. Luidkeels schreeuwend en zonder respect heeft hij ‘Mu’ (Het grote Niets) geroepen in het gezicht van zijn meesters en medeleerlingen. Het bracht hem tot razernij en verschillende breuken met zijn medeleerlingen en meesters.
         Terugkijkend schrijft hij in 2000: ‘De Mu belevenis was een ideale manier om luchtbubbels door te prikken. De Mu-belevenis is ook een ideale valkuil. Ontkenning van andermans lijden leidt tot onverschilligheid, tot onbeschoft gedrag.’
         Maar toch, als hij reeds ver gevorderd is in zijn koanstudie, blijft hij gefrustreerd over enkele zenmeesters en goeroes die hem soms ‘onnodige lesjes’ wilden laten leren. Hij ervaart dat zelfs de grootste meesters – die hij benijdt omdat ze alle koans hebben opgelost – niets met zekerheid weten.

De stierenstaart
In het laatste boek, Zuivere leegte, beschrijft Van de Wetering diverse ontmoetingen met volleerde zenmonniken, priesters, Tibetaanse Rimpoches en ontgoochelde aanhangers. Hij ziet uitwassen waarbij heiligen en volgelingen zich inlaten met wanbeheer van organisaties en fondsen, seksuele uitspattingen of drugsgebruik.
         Hoe het komt dat ook grote meesters kunnen falen, legt hij uit met de koan van de stierenstaart, waarbij een buffelstier door een raampje binnenkomt: de kop, poten en alles komt binnen, behalve de staart. Hij schrijft hierover: ‘De staart is als het ego, als de persoonlijkheid, als iets wat onwrikbaar vastzit aan je lijf.’
         Staart betekent ikkerigheid. Geen enkele geest die zich heeft laten verleiden om op deze planeet als mens geboren te worden, of hij zich nu Dalai Lama noemt, of Nietzsche, of Christus, of jij, of ik, kan zich volledig losmaken van de persoonlijkheid waarachter het ware zelf zich, tijdelijk, verstopt.

Zuivere leegte
Eindeloze oefeningen, koans en dialogen hebben Janwillem van de Wetering soms laten samenvallen met Het Niets / Das Nichts / Mu / De Zuivere Leegte. Een leegte zo zuiver, dat er geen menselijk ego op aarde voorgoed in kan verblijven.
         Aan het eind van zijn leven trekt Van de Wetering zich terug en beleeft de vrijheid onthecht. En hij houdt zich – zo goed mogelijk – vast aan niets. Hij waarschuwt: ‘Val in het gat van onverschilligheid, vlieg er weer uit op de wolk van vrijheid.’ Boeddhist is hij nooit geworden. Wel schrijft hij over bardo's en de mogelijkheid bij zijn dood de wedergeboorte te doorbreken: de vrije doorvlucht.
         De laatste regels van zijn laatste boek wijdt hij aan kunstenaar Marcel Duchamp (1887-1968) : ‘Er is geen oplossing, omdat er geen probleem is.’ En daarmee lijkt zijn uitvoerige zoektocht naar de zin van het leven hem een antwoord te hebben gegeven.
         Een prachtig portret van deze bijzondere man is gemaakt in 2008 door de Boeddhistische Omroep Stichting (BOS) onder te titel To infinity and beyond en hier te zien: http://www.uitzendinggemist.net/aflevering/22656/Janwillem_Van_De_Wetering_To_Infinity_And_Beyond.html

ZenActueel home
ZenActueel archief

Aanbevolen links:
Zen Incompany
Zen.nl winkel

ZenActueel nieuwe artikelen

In Memoriam: Ton Lathouwers

Arjen oefent compassie Help hem als je wilt

Interview Anne Peters: ‘veerkracht en flexibiliteit, dat is waar zen om draait.’

Meditatie in plaats van Medicatie

Zentuinen studiereis begonnen

Kandinsky ontroert