Doornroosje: ‘#MeToo’
Dit derde deel van het drieluik Natuur en wijsheid onderzoekt en beschrijft hoe harmonie wordt hersteld tussen mannelijk en vrouwelijk, tussen buiten en binnen.
Lilian van der Vaart, Zen.nl Eindhoven
Het was zo’n mooi sprookje, de prins die Doornroosje wakker kust uit haar honderd jaar slaap. Nu gooit de #MeToo-eruptie roet in het eten en blijkt De Kus te kunnen worden geduid als ongewenste intimiteit. De schoonheid kon er niet mee instemmen; ze sliep immers. Zo schijnt althans een Engelse moeder het te zien, die haar zesjarige zoon wil behoeden voor verderfelijke invloeden.* Wat vertellen we onze zoons over hoe ze met vrouwen moeten omgaan?
Nepnieuws of niet, het idee wekt verontwaardiging die leidt tot welles-nietesdiscussies over normen. Jammer, want sprookjes zijn sprookjes én, net als mythen, dragers van collectieve (on)wijsheid. Je kunt ze op verschillende manieren lezen. Kust de prins Doornroosje wakker? Wekt de jonge man het slapende verlangen van de jonge vrouw? Wekt hij in zichzelf de liefde voor schoonheid tot leven? Letterlijk en symbolisch, duaal en non-duaal kijken naar de mogelijke betekenislagen geeft geen panklaar antwoord voor een normendebat, maar verrijkt wel een dialoog over onze collectieve waarden. Dat is voer voor volwassenen, waar onze kinderen wel bij kunnen varen.
Het Collectieve is ‘normaal’
In recente krantenartikelen lees ik over onderzoeken naar de psychische kenmerken en gedragspatronen van misbruikplegers. Er wordt gekeken naar de persoon zelf, en in enige mate naar de gezinssituatie waarin deze opgroeide. De collectieve component blijft echter buiten beeld. Of daarnaar geen onderzoek wordt gedaan, of dat de resultaten niet voor publicatie worden geselecteerd door wetenschappelijke of krantenredacties, weet ik niet. Wel is zeker dat door te focussen op individuen, je het grotere geheel niet
kunt zien. En aandacht richten op de erg(st)e gevallen doet de lichtere gevallen van ongewenste bejegening verbleken. ‘Zo erg was het nu ook weer niet.’ Nee, misschien niet. Maar het was wel ongewenst, ongepast, of allebei. Door zulk gedrag te bagatelliseren wordt het ‘normaal’.
Het Meisje, het Monster, en de Muitende Moeder
Jean Shinoda Bolen, psychiater en auteur onderzoekt archetypen in onder meer de godenmythen. Een daarvan gaat over de overweldigende impact van seks, macht, en emotie. Met instemming van Zeus ontvoert Hades - god van de onderwereld, heerser over het domein van de ziel en het collectief onbewuste – het meisje Persefone, dochter van Zeus en Demeter, de moedergodin en godin van het graan. Hades, geen man van rustig wakker kussen, wil haar als zijn vrouw en neemt haar tegen haar wil. Demeter zoekt wanhopig de aarde af naar haar verdwenen dochter en ontdekt op de tiende dag wat er is gebeurd. Dan is ze, naast diep verdrietig, ook woedend op Zeus om wat hij haar en hun dochter heeft aangedaan. Ze trekt zich terug en laat de aarde verdorren. Pas als iedereen dreigt te verhongeren en de goden niet meer vereerd kunnen worden onderneemt Zeus actie en stuurt een boodschapper om Demeter te vragen haar plaats en rol weer in te nemen. Ze laat zich niet vermurwen, ook niet door de andere goden die haar een voor een bezoeken. Pas als Zeus ermee instemt Persefone te laten terugkeren, keert ook Demeter terug en herstelt de vruchtbaarheid van de aarde. Sindsdien verblijft Persefone een deel van het jaar – de vruchtbare seizoenen – bij haar moeder in de bovenwereld en een deel van de tijd – de winter – in de onderwereld waarvan zij als vrouw van Hades koningin wordt.
Wijsheid en onwijsheid
Deze mythe is te rijk om in dit artikel volledig uit te diepen, zelfs als ik me beperk tot de vrouwen. Het meisje laat ik met rust, hoe verleidelijk het gezien #MeToo en Doornroosje ook is om haar ontwikkelingsgang te volgen. Ik richt me op de moedergodin Demeter, die een actieve rol speelt. Net als haar dochter lijkt ze in eerste instantie vooral kwetsbaar, een machteloos slachtoffer van het ‘bondje’ tussen Vader-goden Zeus en Hades. Maar de woede die dat bij haar oproept verandert haar machteloosheid in een passief-agressieve machtsuitoefening door ‘onthouding’, namelijk van haar voedende kracht aan de wereld. Die blijkt net zo destructief als de uiting van (machts)wellust waartegen ze protesteert. De mannelijke noch de vrouwelijke natuur kan straffeloos overheersen of worden genegeerd. Pas door bemiddeling, die de wil tot macht en de macht van de wil tempert, keert de wijsheid in de wereld terug en ontstaat een nieuw, cyclisch, vruchtbaar evenwicht.
Overheersing en erkenning
Dit verhaal laat treffend zien hoe veel moeite het kost om tot die wederzijdse erkenning te komen die nodig is voor (het herstel van) de ‘natuurlijke harmonie’. Een vergelijkbare moeite zien we in het verhaal van Boeddha en Mahapajapati. Boeddha weigert meermaals zijn stiefmoeder tot non te wijden en doet dat pas na bemiddeling van Ananda. Deze verhalen zijn gemakkelijk te lezen als uitingen van discriminatie. Dat heb ik zelf ook gedaan, en soms sloeg de woede van Demeter genadeloos op mij over. Niet alleen bij het lezen van dergelijke verhalen; gezien mijn totale gebrek aan talent voor ondergeschiktheid kon ook in het ‘echte leven’ mijn woede mythisch worden als reactie op voor mij onbegrijpelijke superioriteit of blinde eenzijdigheid in het handelen van mannen. ‘Wie niet horen wil moet maar voelen’ was een gevleugelde uitdrukking in onze familie, en ik leerde verbaal hard uit te halen om mijn punt te scoren. Soms trof dat doel, soms werkte het averechts, en nooit voelde ik me er gelukkig bij. Een belangrijk deel van mijn odyssee betreft het goed leren voelen van mijn oerwoede en de kracht ervan te leren ervaren als pure energie die ik ook vruchtbaar kan aanwenden. Daardoor zie ik in de verhalen van Demeter en Mahapajapati inmiddels een nieuwe dimensie. Beiden willen erkenning door een ander – Zeus, Boeddha. Die komt er, dankzij een bemiddelende, verbindende kracht. Die kracht transformeert zowel Demeters machteloze woede en de smeekbeden van Mahapajapati als Zeus’ blinde machtsuitoefening en Boeddha’s onberedeneerde weigering. Zo ontstaat een nieuw, verenigd bewustzijn dat een nieuwe harmonie teweegbrengt. Het gaat daarin niet om hechten aan wat je graag wilt, aan de oude situatie, aan non worden, of aan toestemming vragen of geven. Het gaat erom te handelen naar het inzicht in wat de wereld nodig heeft om te gedijen.
Binnenwereld – buitenwereld
Met deze verhalen praat ik geenszins de bestaande sekse-ongelijkwaardigheid goed of de wereld uit. Integendeel. Juist die sekse-ongelijkwaardigheid maakt het verwerven van het inzicht zo moeizaam. Je moet over je eigen schaduw heen springen, jezelf aan je eigen haren uit het moeras trekken – een ander kan het niet voor je doen. Loskomen uit de gevangenis van mijn eigen vrouwbeeld is zo moeizaam omdat het niet alleen
mijn beeld is, maar ook zo’n oud, collectief beeld. Hoe gelijkwaardig ik me ook voel, het is ontegenzeglijk een gegeven dat al duizenden jaren mannen letterlijk en symbolisch worden geassocieerd met de ‘buitenwereld’ en vrouwen met de ‘binnenwereld’. In letterlijke zin hadden vrouwen geen rol in het publieke en politieke leven; ongeacht hun talenten lag hun bestaan binnen de muren van het huis (van echtgenoot, vader of broer) en, voor sommigen, in het spirituele domein. Althans, zo wil de overlevering, die wel goeddeels door het mannelijk perspectief is bepaald. Die ‘bias’ zit zelfs in Googles algoritmen: toen ik voor mijn lezing op internet zocht op ‘philosophy of nature’ vond ik uitsluitend de bekende mannelijke filosofen. De zoekmachine bracht de rijkdom aan vrouwelijke en oosterse filosofen pas boven tafel toen ik daar specifiek op zocht. Het verhaal dat ze er simpelweg niet waren, is in de laatste decennia ontkracht: ze zijn er altijd geweest, en niet slechts als Lustobject, Heilige Maagd, Muze of Grote Moeder.
De letterlijke verbanning van vrouwen uit de buitenwereld en die van mannen uit de binnenwereld is nu wel opgeheven; met hoe veel problemen dat gepaard gaat, illustreert #MeToo maar al te duidelijk. Maar ook de symbolische associatie van vrouwen met de ‘binnenwereld’ is niet vruchtbaar; zolang de ‘binnenwereld’ uitsluitend wordt geassocieerd met het vrouwelijke, is het moeilijk die ook een zaak van mannen te maken. Dat is immers voor hen het meest wezensvreemde. Het omgekeerde geldt natuurlijk ook: een ‘buitenwereld’ uitsluitend geassocieerd met het mannelijke blijft wezensvreemd voor vrouwen. Geen van beiden kan dan ‘thuiskomen’.
De verdienste van het werk van Bolen is dat het vrouwen én mannen handvatten biedt hun eigen binnen- en buitenwereld te leren (h)erkennen via een familie van goden van het eigen geslacht. In die (h)erkenning verschijnt geleidelijk ook de natuur van het andere geslacht. Dat kan een intellectuele oefening blijven, tenzij er een meditatiekussen aan te pas komt. Dan zijn we terug bij de oosterse weg naar wijsheid. Die impliceert naast ‘ermee zitten’ een nog rijkere verhouding tot natuur dan in deze artikelen naar voren is gekomen: geen beschouwing van natuur als metafoor, maar een directe ervaring van natuur waar we als mens intrinsiek deel van uitmaken. Dat is een verhaal dat op mijn zesde in een weiland begon, dat ik op mijn zestiende in mijn opstel niet kon vertellen en dat zich op mijn zestigste stap voor stap een weg naar buiten baant in een zee van woorden en beelden die ‘de taal van het zijn**’ probeert te zijn.
* In oudere versies van het sprookje kust de prins de ‘Sleeping Beauty’ – zoals de Engels titel luidt - niet wakker maar knielt hij naast haar, of verkracht haar in haar slaap. Zie voor een interessant artikel hierover:
http://www.meertens.knaw.nl/medewerkers/theo.meder/sprookje/doornroosje.html
** Heidegger
Lees hier:
- Deel 1:
Natuur en wijsheid
- Deel 2:
Natuur en Wijsheid: Neptunes is boos
In Memoriam: Ton Lathouwers
Arjen oefent compassie Help hem als je wilt
Interview Anne Peters: ‘veerkracht en flexibiliteit, dat is waar zen om draait.’
Meditatie in plaats van Medicatie
Zentuinen studiereis begonnen
Kandinsky ontroert