Dankbaarheid voor gevorderden
Rients Ritskes,
Zen.nl Nijmegen.
Toen Elder Ding zenmeester Linji ontmoette, vroeg hij hem: ‘Wat is het essentiële principe van de leer van boeddha?’ De meester kwam van zijn hoge stoel met gevlochten zitting, greep Ding vast, gaf hem een klap in het gezicht en duwde hem vervolgens weg. Ding stond er verbouwereerd bij. Een monnik die er bij aanwezig was zei: ’Elder Ding, waarom buig je niet?’ Toen Ding dat vervolgens deed, ervoer hij grote verlichting.
De afgelopen week heeft het thema dankbaarheid centraal gestaan in de inleidingen tijdens de afgelopen
wintersesshin. De meesten van de bijna vijftig deelnemers hebben deze week gewerkt met de sesshin-koan
Wat is dankbaarheid? Deze nieuwe koan heeft bij veel deelnemers het nodige losgemaakt. Soms was dat verwarring en verbazing en per saldo vaak veel nieuwe inzichten.
Een woord bestuderen is jezelf bestuderen
Een van mijn geliefde gezegdes is:
een woord bestuderen is jezelf bestuderen en dat bleek ook zeker van toepassing bij het woord dankbaarheid. Het idee achter dit gezegde is dat het beeld dat wij van onszelf en anderen hebben, voor een belangrijk deel is opgebouwd uit woorden, woorden waaraan we een bepaalde betekenis toekennen. Vaak zijn we ons niet precies bewust van de definities die we zelf hebben van de woorden waaruit ons zelfbeeld is opgebouwd. Je zou kunnen zeggen dat hoe beter je de betekenis van de woorden waaruit je zelfbeeld is opgebouwd kent, des te beter je jezelf kent.
Een voorbeeld. Een van de deelnemers gedraagt zich opvallend vriendelijk en zachtaardig en hij ziet zichzelf ook als heel aardig. Dit beeld kreeg hij in de loop van zijn leven ook regelmatig bevestigd. Ook kreeg hij in beoordelingsgesprekken op zijn werk vaak te horen dat hij naast heel aardig ook eigenlijk overal goed in was. Maar ondanks deze combinatie van ‘heel aardig’ en ‘overal goed in zijn’, werd hij toch steeds gepasseerd in zijn carrière.
Hij vroeg of hij iets fout deed en dat was volgens mij inderdaad het geval. In mijn beleving was hij niet zo aardig, maar deed hij vooral de hele tijd ontzettend aardig. Meestal komen dergelijke gewoontes uit de opvoeding en ik vroeg hem daarom of hij ‘aardig doen’ herkende bij een van zijn ouders. Dat bleek het geval en toen hij zich dit realiseerde kreeg hij een kleur. Hij realiseerde zich ineens dat zijn moeder streng maar rechtvaardig was, maar zijn vader vooral in de ogen van anderen ‘zo’n aardige man’ was. Hij had dat zelf altijd heel anders gezien. En nu was hij zelf die aardig lijkende vader geworden.
Het roodborstje dat de kruimels uit je hand eet
Velen herkennen dit effect van je voornemen om niet zoals je ouders te worden. Dit voornemen om het anders te gaan doen, leidt nogal eens tot het tegenovergestelde. En zolang we niet een strenge coach of zenleraar tegenkomen kunnen we blijven geloven ‘aardig’ te zijn. Hij realiseerde zich ineens dat hij enorm zijn best deed om aardig gevonden te worden, maar ook dat zijn eigen kinderen eigenlijk altijd de nabijheid van zijn vrouw zochten en hem meden. De onbedoeld gekopieerde onechtheid maakte hem onaantrekkelijk, ondanks zijn oprecht goede intenties. Dus de foute gedachte dat ‘aardig zijn’ hetzelfde is als ‘aardig doen’, had hem behoorlijk in de weg gezeten.
Bij bijna alle deelnemers aan de sesshin bleek dat de ideeën die men had bij dankbaarheid onscherp waren en omgeven met de nodige overwerkte ervaringen. Zo kwamen sommigen erachter hoe moeilijk het vaak is om dankbaar te zijn op momenten die daarvoor in aanmerking komen en hoe je er aan de andere kant gemakkelijk door wordt overvallen. Het roodborstje dat de kruimels uit je hand eet doet je hart smelten van dankbaarheid voor alles wat de natuur ons geeft, terwijl de even onverwachte waardering die je kreeg voor je inspanningen je misschien helemaal niet ontroerde.
Hoe kan dit? Nietzsche zou mogelijk als verklaring geven dat dankbaarheid ook vaak samenhangt met een gevoel van iets verschuldigd te zijn. De grote waardering die je krijgt kan ook een gevoel van een verplichting geven, terwijl het roodborstje dat niet doet. Dergelijke inzichten geven helderheid in hoe we ons soms onverwacht wel of juist niet dankbaar voelen. Voor sommigen viel er een kwartje en begrepen ze ineens waar die moeite die ze voelden bij het krijgen van waardering vandaan kwam. Het stilzwijgende idee dat dankbaarheid ontvangen alleen maar leuk is, bleek dus toe aan herziening. Zo kan dus de vermeende verplichting naar de toekomst de lol van het in ontvangst nemen van dankbaarheid verstieren.
Leren, net als Elder Ding
Voor anderen kwamen de inzichten vooral naar aanleiding van de suggestie om na te denken over waar men in het leven het minst en het meest dankbaar voor is. Het goed doorzien van deze twee categorieën leerde verrassend genoeg dat ze veelal nauw samenhangen en derhalve moeilijk van elkaar te scheiden zijn. Zo was de trotse vader van drie kinderen vooral dankbaar voor feit dat er in zijn gezin veel harmonie was en heel weinig ruzie. Het minst dankbaar meende hij te zijn voor het feit dat er in zijn eigen kindertijd altijd zoveel onenigheid was geweest. Maar door deze twee zo naast elkaar te leggen, realiseerde hij zich dat de harmonie in zijn eigen gezin toch vooral het resultaat was van het ontbreken ervan in zijn jeugd. Dus hij moest eigenlijk de ruzies van heel vroeger ook wel dankbaar zijn, vanwege de lessen die hij daaruit had kunnen trekken.
Daarmee zijn we weer terug bij een essentieel element van mijn definitie van dankbaarheid (zie
ZenActueel van 18 december 2015), namelijk het leren. Wanneer wij echt als levensdoel hebben steeds iets te leren, zal elke situatie waar iets te leren valt ons dankbaar stemmen. Prettig of onprettig wordt daardoor veel minder relevant en omdat overval wel iets valt te leren (als je het maar leert zien) kun je altijd dankbaar zijn en daardoor zelfs verlichting ervaren, zelfs als je van iemand een klap in je gezicht krijgt, zoals Elder Ding overkwam.
Bij de komende sesshin van 22 t/m 28 mei zullen de thema's dankbaarheid en levenskunst verder worden uitgediept.
Lees in deze ZenActueel ook:
Like ons op facebook