Op zoek naar de zin van het bestaan
Arjan Mulder,
Zen.nl Rotterdam. 'Wat wil ik nou echt?' Vaak genoeg heb ik mezelf die vraag gesteld. En vaak genoeg heb ik mezelf ermee gekweld. Zoekend en verlangend naar een antwoord,
het antwoord. Hoewel de vraag helemaal niet verkeerd is, kroop ik daarmee in mijn eigen valkuil rond, (on)bewust de aanname koesterend dat er toch wel een ultiem antwoord moest bestaan. In mijn zoektocht naar een bevredigend antwoord heeft Rients me een boek aangeraden, dat grote indruk heeft gemaakt:
De zin van het bestaan van Viktor Frankl. Het boek heeft de vraag 'wat wil ik nou echt?' in een heel ander licht geplaatst.
Als je alleen nog maar een nummer bent
Viktor Frankl heeft een indringend verleden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft hij jarenlang in verschillende concentratiekampen geleefd. Als een van de weinigen heeft hij het kunnen navertellen en in een dun boekje heeft hij zijn ervaringen beschreven. Het gekke is dat hoe verschrikkelijk de dingen ook zijn die hij beschrijft, de gebeurtenissen me toch maar incidenteel raakten. Dat heeft te maken met de opzet van het boek en zijn stijl, hij analyseert en beschrijft.
Frankl beschrijft het dagelijks leven van een gemiddelde kampbewoner en hoe die zich handhaaft in een mensonterende situatie, waarin het lijden manifest aanwezig is. Hij vertelt hoe mensen overleven, welke patronen te herkennen zijn, welke fasen mensen doormaken (als ze tenminste niet gelijk naar de gaskamer werden gestuurd). Ofwel, wat er gebeurt met kampbewoners die alleen nog maar nummers zijn. Frankl is psycholoog en arts. Hij heeft zijn ervaringen ingezet om na de oorlog mensen met oorlogstrauma’s te helpen om te gaan met hun ervaringen.
Heeft lijden zin?
Ook al ziet men in een concentratiekamp niets dan leed om zich heen, dan nog is het mogelijk levenskunst toe te passen. Het klinkt ongelooflijk, maar Frankl laat zien dat het kan. Als niets resteert, omdat alles je is afgenomen, dan nog heeft het leven zin.
Indien het leven zinvol is, dan moet ook lijden, per definitie, zinvol zijn. Lijden vormt een onuitwisbaar deel van het leven, evenals noodlot en de dood. Zonder lijden en dood is het leven van de mens onvolledig. Zelfs als je de mogelijkheid is ontnomen om zelf iets te verwezenlijken (door creatie, arbeid) of bevrediging te vinden in het beleven van schoonheid, kunst of natuur, dan nog heeft het leven zin.
Een doel om voor te leven
Willekeur en noodlot waren alom aanwezig. Bij de selectie door de kampstaf wie wel en niet mocht blijven leven speelde geluk een enorme rol. Naast de factor geluk speelde het hebben van een doel een belangrijke rol in de overlevingskansen. Frankl’s doel was zijn manuscript herschrijven dat vernietigd werd. Voor anderen was hereniging met een geliefde het doel, ook al hadden mensen vaak geen idee of die nog in leven waren.
In het boek las ik overeenkomsten met het denken over zingeving in de zenfilosofie. In absolute zin kun je stellen dat het leven geen zin heeft (en lijden dan ook niet). Maar in relatieve zin en de dagelijkse praktijk is het van het grootste belang om je leven zin te geven. In het concentratiekamp is het letterlijk een zaak van leven en dood. Als iemand de moed opgaf was hij doorgaans binnen een paar dagen dood. Een signaal hiervoor was dat iemand een sigaret ging roken. Sigaretten waren namelijk een belangrijk ruilmiddel om het veel te karige dagrantsoen aan te vullen.
Wil-tot-betekenis
De tweede helft van het boekje bevat theoretische reflectie. Frankl heeft op grond van zijn ervaringen de zogenaamde logotherapie ontwikkeld. Een cruciaal uitgangspunt in zijn benadering is dat mensen een wil-tot-betekenis hebben, het is wat ons mens maakt. Die wil-tot-betekenis kan op verschillende manieren gefrustreerd worden. Frankl onderscheidt verschillende lagen en smaken. Frustratie kan bijvoorbeeld voortkomen uit existentiële verwarring die is gestimuleerd door de rappe afbraak van allerlei tradities, pakweg de afgelopen anderhalve eeuw.
Tegelijk geeft Frankl aan dat frustratie niet verkeerd is. Integendeel, frustratie is juist heel nuttig, zolang het maar binnen acceptabele proporties blijft.
Geestelijke gezondheid is gebaseerd op een zekere mate van spanning, de spanning tussen wat men reeds heeft bereikt en wat men nog moet voltooien, of de kloof tussen wat men is en wat men moet worden. Zulk een spanning is inherent aan de mens en daarom ook onmisbaar voor zijn geestelijk welzijn. Kortom, een bepaalde hoeveelheid conflicten is normaal en zelfs gezond.
Mediteren op de vraag wat het leven betekenis geeft was een luxe die gevangenen zich niet konden permitteren.
Wij moesten niet langer vragen naar de betekenis van het leven, maar begrijpen dat wij - iedere dag, ieder uur - door het leven op de proef werden gesteld. Leven betekent feitelijk verantwoording nemen om de juiste oplossingen te vinden voor onze levensproblemen en om de taken te vervullen waarvoor het leven ieder mens voortdurend stelt.
Wat vraagt het leven van mij?
De redenering van Frankl zette mijn vraag 'wat wil ik nou echt?' in een heel ander perspectief, vertrekkend vanuit het bestaan dat zich aandient in welke vorm dan ook. Dan staat niet de vraag naar persoonlijke ontwikkeling voorop, van zelfexpressie, waarbij je eigen wensen en verlangens uitwerkt tot een zinvol leven.
'Betekenis' ontstaat in een confrontatie met het bestaan.
De betekenis van ons bestaan wordt niet door onszelf verzonnen, maar veeleer ontdekt. Kortom, ik kan de vraag omdraaien: wat vraagt het leven van mij? Het antwoord op die vraag geeft een doel om voor te leven. In zo'n leven komen de waarden die je koestert tot uitdrukking in de keuzes die je maakt en dingen die je doet.
De mens spreidt geen hoogstaand moreel gedrag ten toon om een goed geweten te hebben, maar ter wille van een doel dat hij zich heeft gesteld, of ter wille van een persoon die hij bemint, of ter wille van zijn God. Mijn conclusie: Of je je nu wel of niet afvraagt wat je wilt of wat het leven van jou verwacht: lees dit boek!
Lees in deze ZenActueel ook:
